عقيده

باید دانست شهادت لا اله الااللّٰه نفی این امر نیست که هیچ معبودی جز اللّٰه در جهان وجود ندارد. چرا که ما در واقع می بینیم در طول تاریخ بشریت معبودان فراوانی توسط اقوام مختلفی پرستیده شده اند. بلکه این شهادت به معنای باطل دانست تمامی معبودان،به جز اللّٰه متعال می باشد. یعنی در واقع معنای صحیح این شهادت این …

در بررسی دیدگاه‌ها به نظر می­رسد که قول اول که دیدگاه اکثر اندیشمندان اسلامی نیز می­باشد با بیان دلایل ذکر شده راحج به نظر می­رسد، به نا بر گفتۀ امام ابن‌تیمیه که می‌گوید: اکثر علمای اهل سنت براین باورند که تقلید دراحکام شرعی حرام است، مگر برای کسی که از استدلال عاجز و ناتوان باشد، این قول، نص امام شافعی …

قول دوازدهم: بعضی از علما بر این باورند که هر گاه جواب حادثه‌ای برای یک عالم دشوار شود، می‌تواند از عالمی دیگر تقلید کند، اگر چه توانایی این را داشته باشد که با تحمل تلاش و خستگی زیاد، حکم آن را پیدا کند.([۱])   امام ابن تیمیه رحمه الله می‌گوید: محل اختلاف و نزاع در تمامی این اقوال زمانی است …

قول یازدهم: بعضی از علما چنان‌چه اجتهاد مجتهد موجب فوت وقت گردد، تقلید دیگران از او را جایز نمی‌دانند.([۱]) بعضی دیگر از جمله ابن الحکم آن را واجب دانسته‌اند.([۲]) سبکی می‌گوید: ابن سریج این نظر را دارد.([۳]) ابوالخطاب این قول را اختیار کرده که در عباداتی مانند نماز، که تأخیر آن جایز نیست، مجتهد می‌تواند از دیگری تقلید کند.([۴]) قاضی …

قول دهم: بعضی از علمای عراق می‌گویند: تقلید در مورد احکام شرعی مخصوص به خود جایز است ولی در مورد افتاء به دیگری جایز نیست.([۱])     ([۱])غزالی، المستصفی، ۱/۳۶۸ ./- ابواسحاق شیرازی، اللمع فی اصول الفقه، ۱/۱۲۶٫

قول نهم: اکثر علمای عراق می‌گویند: تقلید مجتهد در احکام شرعی مخصوص به خود در مورد افتاء به دیگری جایز است.([۱])     ([۱]) غزالی، المستصفی، ۱/۳۶۸ .

قول هشتم: بعضی دیگر از علما با استناد به حدیث:« اقتدوا باللذین من بعدی ابی بکرو عمر».([۱])و ([۲]) فقط تقلید از ابوبکر و عمر  رضی الله عنهما را جایز دانسته‌اند و تقلید از غیر آن را جایز نمی‌دانند.([۳])     ([۱])(صحیح): ابوداود (ش۴۶۰۹) / ترمذی (ش۲۶۷۶) / ابن ماجه (ش۴۲۰) / بیهقی، السنن الکبری (ش۲۰۸۳۵) / طبرانی، المعجم الکبیر (ج۱۸ص۲۴۵و۲۴۶) …

قول هفتم: بعضی دیگر از علما با استناد به حدیث: «فعلیکم بسنتی و سنه الخلفاء الراشدین المهدیین»([۱]) ([۲]). فقط تقلید مجتهد از خلفای راشدین را جایز دانسته و تقلید از غیر آنان را جایز نمی‌دانند.([۳]) همچنین می‌گویند: قول خلفای راشدین رضی الله عنهم حکم است و حکمشان واجب نیست که نقض شود.     ([۱]) المستدرک علی الصحیحین، شماره: ۳۳۲، …

قول ششم: بعضی دیگر از علما تقلید مجتهد از داناتر از وی را جایز می‌دانند، ولی به مثل خود و پایین‌تر از خود را جایز نمی‌دانند. این مذهب محمّد بن حسن است.([۱]) ابوالحسین بصری می‌گوید: از امام ابوحنیفه دو قول روایت شده که یکی از آن‌ها، تقلید مجتهد از داناتر از وی را جایز می‌داند.([۲]) ابن عبدالسلام می‌گوید: تقلید شخص …

قول پنجم: جماعتی دیگر می‌گویند مجتهد تنها می‌تواند به صحابه رضی الله عنهم و تابعین تقلید کند و تقلید از غیر آنان جایز نیست.([۱])     ([۱])غزالی، المستصفی،۱/۳۶۸

قول چهارم: در مورد تقلید مجتهد از صحابی، نظری دیگر هم وجود دارد و آن اینکه اگر رأی صحابه رضی الله عنهم بر خلاف قیاس باشد، باید از آن تبعیت شود؛ زیرا معلوم می‌شود که آنان به نصی استناد کرده‌اند و اگر موافق قیاس باشد، در این صورت تقلید از آنان واجب نیست. غزالی قائل به این رأی است.([۱])   …

عقل: آنان چنین استدلال می‌کنند که صحابه رضی الله عنهم شاهد وحی بودند، پس آنان به آنچه که شاهد آن بوده‌اند، داناترند.‌‌‌‌([۱]) عمل صحابه رضی الله عنهم: آنان همچنین به عمل صحابه رضی الله عنهم استدلال می‌کنند و می‌گویند که صحابه رضی الله عنهم هرگاه از یکدیگر دربارۀ دلیل حکم واقعه‌ای سئوال می‌کردند، به قول یکدیگر رجوع می‌کردند.([۲]) در مقابل …

همچنین حدیث «اصحابی کالنجوم بایهم اقتدیتم اهتدیتم» و «اقتدوا باللذین من بعدی ابی بکر و عمر» تنها شامل صورت‌های اقتدا نمی‌شود؛ بلکه احتمال دارد که مراد از آن، اقتدای به آنان در روایتشان باشد؛ زیرا به کسی که از روایت دیگری تبعیت کند، گفته ‌می‌شود که به وی اقتدا کرده است؛ یعنی به روایتش اقتدا نموده است.([۱]) و نیز حدیث …

همچنین حدیث «اصحابی کالنجوم بایهم اقتدیتم اهتدیتم» و «اقتدوا باللذین من بعدی ابی بکر و عمر» تنها شامل صورت‌های اقتدا نمی‌شود؛ بلکه احتمال دارد که مراد از آن، اقتدای به آنان در روایتشان باشد؛ زیرا به کسی که از روایت دیگری تبعیت کند، گفته ‌می‌شود که به وی اقتدا کرده است؛ یعنی به روایتش اقتدا نموده است.([۱]) و نیز حدیث …

حدیث «الحق بعدی مع عمر»([۹]) ([۱۰]). «حق بعد از من با عمر است.» حدیث «اللهم ادر الحق مع علی حیث ما دار.»([۱۱]) ([۱۲]) «بارالها حق را با علی دریاب و هر سو که می­رود با وی باش.»       ([۹]) (منکر): دو طریق دارد؛ طریق اول: بخاری، التاریخ الکبیر (ج۷ص۱۱۴) / المعجم الاوسط (ج۳ص۱۰۴) / المعجم الکبیر (ج۱۸ص۲۸۰) / …

حدیث «ان الله جعل الحق علی لسان عمر و قلبه»([۷])([۸]). «خداوند حق را بر زبان و قلب عمر قرار داده است.»     ([۷]) (صحیح): عبد بن حمید، المسند (ش۷۵۸) / طبقات الکبری (ج۲ص۳۳۵) / احمد (ش۵۱۴۵) / ابن عبدالبر، التمهید (ج۸ص۱۱۰) / نحاس، الناسخ والمنسوخ (ص۴۹۲) / ابن عساکر، تاریخ دمشق (ج۴۴ص۱۰۲) / ابوالشیخ ابن حیان، طبقات المحدثین (ج۱ص۳۸۲) …

امام بخاری در صحیحش از انس رضی الله عنه روایت می کند هنگامی که دچار قحط سالی میشدند، عمر بن خطاب بوسیله عباس بن عبدالمطلب درخواست باران مینمود، و میگفت: خداوندا ما نزد تو بهپیامبرمان متوسل میشدیم، پس به ما باران عطا میکردی و ما اکنون به عموی پیامبرمان متوسل میشویم پس ما را باران عطا کن». انس میگوید: پس …

حدیث «الحق بعدی مع عمر»([۹]) ([۱۰]). «حق بعد از من با عمر است.»     ([۹]) (منکر): دو طریق دارد؛ طریق اول: بخاری، التاریخ الکبیر (ج۷ص۱۱۴) / المعجم الاوسط (ج۳ص۱۰۴) / المعجم الکبیر (ج۱۸ص۲۸۰) / بزار (ش۲۱۵۴) / رویانی، المسند (ش۱۳۴۵) / المجالس العشره للحسن الخلال (ش۴۳) / ابن شاهین، الکتاب اللطیف (ش۸۲) / ابونعیم، الکتاب اللطیف (ش۱۱) / عقیلی، …

حدیث «ان الله جعل الحق علی لسان عمر و قلبه»([۷])([۸]). «خداوند حق را بر زبان و قلب عمر قرار داده است.»     ([۷]) (صحیح): عبد بن حمید، المسند (ش۷۵۸) / طبقات الکبری (ج۲ص۳۳۵) / احمد (ش۵۱۴۵) / ابن عبدالبر، التمهید (ج۸ص۱۱۰) / نحاس، الناسخ والمنسوخ (ص۴۹۲) / ابن عساکر، تاریخ دمشق (ج۴۴ص۱۰۲) / ابوالشیخ ابن حیان، طبقات المحدثین (ج۱ص۳۸۲) …

حدیث «اقتدوا باللذین من بعدی ابی بکر وعمر»([۵])([۶]). « به کسانی بعد از من یعنی ایوبکر و عمر اقتدا کنید.»     ([۵])(حسن): این روایت از طریق عبدالله بن مسعود وحذیفه الیمان وانس‌بن مالک وعبدالله بن ‌عمر وابوالدرداء از رسول الله  صلی الله علیه و سلم روایت شده است: اما طریق حذیفه  رضی الله عنه: سه طریق دارد؛ طریق اول: …

حدیث «فعلیکم بسنتی و سنه الخلفاءالراشیدین»([۳])([۴]). «بر شما باد عمل به سنت من و سنت خلفای راشدین.»     ([۳])(صحیح): ابوداود (ش۴۶۰۹) / ترمذی (ش۲۶۷۶) / ابن ماجه (ش۴۲۰) / بیهقی، السنن الکبری (ش۲۰۸۳۵) / طبرانی، المعجم الکبیر (ج۱۸ص۲۴۵و۲۴۶) و مسند الشامیین (ش۱۳۷۹) / ابن حبان (ش۵) / دارمی (ش۹۵) / طحاوی، شرح مشکل الآثار (ج۳ص۱۴۱) / ابن عساکر، تاریخ …

حدیث «اصحابی کالنجوم بأیهم اقتدیتم اهتدیتم»([۱]) ([۲]).     ([۱])(موضوع): این روایت از طریق عبدالله بن عمر وجابر بن عبدالله وعمر بن الخطاب وابوهریره و انس بن مالک و عبدالله بن عباس از رسول الله  صلی الله علیه و سلم روایت شده است: اما طریق جابر بن عبدالله  رضی الله عنهما دو طریق دارد؛ طریق اول: دارقطنی، الموتلف والمختلف (ج۴ص۱۰) …

بعضی از علما بنا به اجماع، تقلید از مجتهد به غیر از صحابه رضی الله عنهم را جایز نمی‌دانند.([۱]) اما غزالی ادعای اجماع را صحیح و ثابت نمی‌داند. ابوعلی می‌گوید: مجتهد می‌تواند به قول یکی از صحابه رضی الله عنهم عمل کند و اگر قول صحابی دیگر خلاف آن باشد، در این صورت اگر یکی از اقوال بر دیگری برتری …

بعضی دیگر از أصحاب أبوحنیفه در مورد تقلید مجتهد از داناتر از خود می‌گویند که علم مجتهد داناتر به دلیل علم و حسن معرفت وی، دارای برتری است، ولی اجتهاد خود انسان از جهتی دیگر دارای برتری است و آن اینکه انسان از جهت دلیل و آنچه که مقتضی حکم است، اطمینان و اعتمادی به اجتهاد خود دارد که به …

در نتیجه حکم شامل تمام این‌ها می‌شود و باید فقط از این‌ها تبعیت نمود، نه از اقوال بندگان خدا.([۱]) آیۀ دیگری که به آن استدلال کرده‌اند، این آیه است: ﴿فَلَوۡلَا نَفَرَ مِن کُلِّ فِرۡقَهٖ مِّنۡهُمۡ طَآئِفَهٞ لِّیَتَفَقَّهُواْ فِی ٱلدِّینِ وَلِیُنذِرُواْ قَوۡمَهُمۡ إِذَا رَجَعُوٓاْ إِلَیۡهِمۡ﴾([۲])([۳]) «مؤمنان را نسزد که همگی بیرون بروند (و برای فراگرفتن معارف اسلامی عازم مراکز علمی اسلامی …

یکی دیگر از آیاتی که به آن استدلال می‌کنند، این آیه است: ﴿أَطِیعُواْ ٱللَّهَ وَأَطِیعُواْ ٱلرَّسُولَ وَأُوْلِی ٱلۡأَمۡرِ مِنکُمۡۖ﴾([۱]) که آنان منظور از اولی الامر را علما می‌دانند. در جواب این دلیل باید گفت که مراد از «أُولِی الْأَمْرِ» حاکمان دینی هستند؛ زیرا اطاعت از آنان، همانند اطاعت خدا و رسول خدا  صلی الله علیه و سلم واجب است؛ پس …

درنگی با ادلّه: این دسته از علما برای اثبات نظرشان به دلایل ذیل استناد می‌کنند: کتاب: ظاهر فرمودۀ خداوند متعال که می‌فرماید: ﴿فَسۡ‍َٔلُوٓاْ أَهۡلَ ٱلذِّکۡرِ إِن کُنتُمۡ لَا تَعۡلَمُونَ٧﴾([۱]) «از (اهل علم و) آشنایان به کتاب‌های آسمانی بپرسید اگر این را نمی‌دانید.» با استناد به ظاهر این آیه وجه استدلال، این است که هرگاه حادثه‌ای روی دهد و آن عالم …

قول دوم:  بعضی دیگر از علما به طور مطلق تقلید مجتهد از مجتهدی دیگر را جایز می‌دانند.([۱]) امام احمد ابن حنبل، اسحاق راهویه و سفیان ثوری چنین نظری را دارند،([۲]) اصحاب ابوحنیفه هم تقلید عالم را جایز می‌دانند و آن را واجب نمی‌دانند.([۳]) چنان‌که قبلاً اشاره شد، امام ابن تیمیه بر این باور است که امام احمد، چنین نظری نداشته …

اطمینانی که یک مجتهد از ظن خودش دارد، قوی‌تر از اطمینان وی از ظن مجتهد دیگر است به خصوص زمانی که وی افضل‌تر و داناتر از مجتهد دیگر باشد.([۱]) قول پیامبر  صلی الله علیه و سلم به دلیل آوردن معجزه بر صدق و راستگویی‌اش، حجت است. و قول بنا به دلیلی قاطع بر عامی حجت است. برای جواز تقلید مجتهد …

هرگاه دو عالم در توانایی اجتهاد و اظهارنظر برابر باشند، به منزلۀ شخص عامی و عالم در اصل دین است، که در آن صورت زمانی که تصور استدلال و نظر هرکدام در اصل دین برابر باشد، جایز نیست که عامی از عالم در آنچه توانایی اجتهاد و استدلال دارد، تقلید کند، همچنین در مسائل فرعی دین، وضع بدین منوال است …

عمل صحابه رضی الله عنهم: صحابه آراء و نظرات خویش را به خاطر خبری که از پیامبر  صلی الله علیه و سلم می‌شنیدند، ترک می‌کردند؛ پس اینگونه استنباط می‌گردد که بر مجتهدان دیگر هم واجب است تا به حدیث پیامبر  صلی الله علیه و سلم عمل کنند و قول صحابی و دیگران را رها کنند.([۱]) هر عالمی احتمال خطا و …

ادلّۀ این دیدگاه:  این دسته از علما برای اثبات نظرشان به دلایل ذیل استدلال و استناد می‌کنند: کتاب: خداوند متعال می‌فرماید: ﴿فَإِن تَنَٰزَعۡتُمۡ فِی شَیۡءٖ فَرُدُّوهُ إِلَى ٱللَّهِ وَٱلرَّسُولِ﴾([۱]) «و اگر در چیزی اختلاف داشتید (و در امری از امور کشمکش پیدا کردید) آن را به خدا (با عرضۀ به قرآن ) و پیغمبر او (با رجوع به سنّت نبوی) …

برخی از علما، تقلید مجتهد از مجتهد دیگری را به طور مطلق حرام دانسته‌اند.([۱]) بسیاری از فقهای مجتهد، تقلید مجتهد از مجتهد دیگر، اعم از صحابی و غیرصحابی را جایز نمی‌دانند.([۲]) ابوالمعالی می‌گوید: بر کسی که اهلیت اجتهاد مطلق را دارد، حرام است که از دیگری تقلید کند.([۳]) امام ابن‌تیمیه می‌گوید: برای کسی که توانایی استدلال دارد، از نظر بعضی …

مجتهد کسی است که به درجۀ اجتهاد رسیده و دارای ملکۀ اجتهاد و استنباط باشد، همان‌طور که ذکر شد، بنا به نظر جمهور، تقلید مجتهد از دیگری حرام است و کلام ائمه در ارتباط با نهی از تقلید، مربوط به مجتهدین است، نه مقلِّدین. سؤالی که میان اکثر اصولیون مطرح است، این است که ممنوعیت تقلید مجتهد از دیگری تا …

مانعین تقلید بر ادلۀ کسانی که تقلید را جایز می‌دانند، اعتراض وارد کرده و آن را مردود می‌دانند. آیۀ اولی که بدان استدلال کرده‌اند، به فرض اینکه عام باشد و شامل هر سؤالی شود، در آن امر به سؤال از حکم خداوند شده است؛ نه آراء و نظرات اشخاص. ولی این آیه در مورد امر خاصی وارد شده است و …

ادلۀ آنان اگر عامی به این امر مکلف شود که بین آن دو فرق قائل شود و تنها در مسائل اجتهادی از مجتهد تقلید کند و در مسائل غیر اجتهادی، نباید تقلید کند، در این صورت وی را ملزم کرده‌ایم که مجتهد باشد؛ زیرا فقط مجتهد می‌تواند آن دو را از هم جدا کند.([۱]) تقلید در تمام احکام شرعی جایز …

غزالی می‌گوید: چون مسائل فرعی احتیاج به ظن دارد و عامی نمی‌تواند به ظن دسترسی پیدا کند، بنابراین می‌تواند به رأی مجتهد عمل نماید.([۱]) علاوه بر آن، اجتهاد ملکه‌ای است که جز برای اندیشمندان خاصی که شروط اجتهاد در آن‌ها تحقق یافته، حاصل نمی‌گردد، در این صورت بر تمامی انسان‌ها بسیار سخت و سنگین و تکلیفی خارج از قدرت آن‌ها …

عمل صحابه رضی الله عنهم: از جمله آنچه بدان استدلال کرده‌اند، عمل صحابه رضی الله عنهم است؛ از ابوبکر رضی الله عنه ثابت شده که وی در مورد کلاله فرمود: در آن فتوا می‌دهم، اگر صواب و درست بود، از طرف خداست و اگر خطا و اشتباه بود، از طرف شیطان است و خداوند از آن بری و پاک است؛ …

سنت: طرفداران تقلید برای اثبات قولشان به احادیثی از پیامبراکرم صلی الله علیه و سلم استناد کرده‌اند.([۱]) – «ألا تسألوا إذا لم یعلموا فانما شفاء العی السؤال».([۲]) «چرا نپرسیدید وقتی که ندانستید. چرا که دوای نادانی پرسیدن است.» «علیکم بسنتی و سنه الخلفاء الراشدین من بعدی»([۳]) «بر شما باد اقتدا به سنّت من و سنّت خلفای راشیدین بعد از من.» …

ادلّۀ این دیدگاه: طرفداران تقلید برای اثبات نظرشان به دلایلی از کتاب، سنت، اجماع صحابه رضی الله عنهم و تابعین و عقل استدلال و استناد می‌کنند. کتاب: مهم­ترین آیه‌ای که طرفداران تقلید به آن استدلال می‌کنند، این آیه است: ﴿فَسۡ‍َٔلُوٓاْ أَهۡلَ ٱلذِّکۡرِ إِن کُنتُمۡ لَا تَعۡلَمُونَ٧﴾([۱])([۲]) «از (اهل علم و) آشنایان به کتاب‌های ‌آسمانی بپرسید اگر این را نمی‌دانید.» وجه …

امام غزالی رحمه الله هم، ‌چنین نظری را دارد و می‌گوید: قبول قول مجتهد بنابه دلیل اجماع بر عامی واجب و لازم است، پس چنین کاری قبول قول دیگری از روی دلیل است و تقلید نیست؛ زیرا تقلید قبول قول دیگری بدون دلیل است و هر زمان که دلیل برای قبول قول دیگری نباشد و صدق کلامش ضرورتاً یا بنا …

پس بنابه نظر اکثر علما، تقلید برای کسی که توانایی استدلال ندارد و به درجۀ اجتهاد نرسیده است، جایز است.([۱]) البته امامیه تقلید را بر غیر مجتهد واجب می‌دانند.([۲]) پس اکثر علما براین باورند که اجتهاد و اظهارنظر ممنوع و حرام نیست و کسی که به درجۀ اجتهاد رسیده است، باید به نظر و رأی خودش عمل نماید و تقلید …

 شنقیطی در ادامه می­گوید: .. و اگر قصد آن‌ها این باشد که یادگیری کتاب و سنت مشکل است؛ این گمان هم، گمان باطلی است. زیرا یادگیری کتاب و سنت بسیار آسان­تر ازیادگیری مسائل آراء و اجتهاد­های منتشر شده ­است؛ چرا که این آراء و اجتهاد­ها پر از ابهام و پیچیدگی است، درحالی که در سوره قمر چند بار تکرار شده …

از قواعد بدیهی در اصول، این است که سبب نزول آیه به قطع، مشمول حکم آیه می­گردد.([۱]) در این صورت منافقین و کفار به صورت قطعی مشمول این آیه می­شوند. اگر انتفاع به قرآن جز برای مجتهد درست نباشد، خداوند متعال بر کفار عیب نمی­گرفت وآن­ها را برای عدم هدایت و عمل به قرآن نکوهش نمی­کرد. به تحقیق می­دانید که …

محمّدامین شنقیطی دراین­باره نکات و مطالب ظریف و مهمی را متذکر می­شود، ایشان در تفسیر آیۀ شریفۀ ﴿أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ ٱلۡقُرۡءَانَ أَمۡ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقۡفَالُهَآ٢۴﴾([۱]) «آیا دربارۀ قرآن نمی‌اندیشند (و مطالب و نکات آن را بررسی و وارسی نمی‌کنند؟) یا این که بر دل‌هائی قفل‌های ویژه‌ای زده‌اند؟» ‏می­نویسد: برخی از علمای اصولی متأخر می­گویند: تدبر در قرآن و فهم آن و …