نتیجه این بلند همتی، زحمت‌کشی، و کثرت سفرها حافظۀ فطری این بود که ایشان یک میلیون حدیث را در حافظه خود محفوظ داشتند. با توجه به وسعت علم و کثرت حفظ، از تفقه، حسن استنباط، و ذکاوت امام شافعی بی‌نهایت متأثر بودند و می‌گفتند «ما رأت عینای مثله». امام احمد اصول اجتهاد را از امام شافعی/ آموختند و این استعداد …

امام احمد بن حنبل/ در علوم دینی به علم حدیث توجه خاصی مبذول نمود و پیش از همه به خدمت قاضی ابویوسف/ حدیث را دیکته می‌کرد و سپس تا مدّت چهار سال در بغداد از امام حدیث هیثم بن بشیر ابن ابوحازم الوسطی (م ۷۲هجری) استفاده می‌کردند[۱]. در همین مدّت از محضر ائمۀ معروف حدیث، عبدالرحمن ابن مهدی و ابوبکر …

امام احمد بن حنبل/ در ماه ربیع الاول سال ۱۶۴هجری قمری، در بغداد متولد شد. ایشان عربی النسل خالص و از قبیله شیبان بود. صبر و بردباری، استقامت و عزیمت از خصوصیات تاریخی این قبیله[۱] بود. پدر بزرگ‌شان حنبل ابن هلال، از بصره به خراسان منتقل شد و در دوران امویان حاکم منطقۀ سرخس بود، هنگامی که عباسیان به نام …

عقیده خلق قرآن[۱] در آن زمان شعار معتزله، معیار کفر و ایمان بود. در این مورد محدثان، حریف معتزله و طرف مقابل‌شان بودند. از طرف محدثان امام احمد بن حنبل/ در این مسئله سینه سپر کردند [۱]– بحث خلق قرآن فقط یک بحث علمی و فلسفی بود که تاثیرات فکریش (کما اینکه بعضی مورخین اعتزال پسند اعتراف دارند) این شد …

رهبری گروه فیلسوفان متدین را معتزله به عهده داشتند که در زمان خویش داشنمندان به اصطلاح روشنفکر، پرجوش و متکلم عصر بودند. ایشان این بحث‌های علمی را معیار کفر و ایمان تعیین کردند، در مقابل‌شان گروه محدثین و فقها بودند که در این مسائل پیرو مسلک گذشتگان بودند و این نوع تحلیل‌ها و تعبیرها را مضر و بیهوده می‌دانستند. تا …

«فلسفۀ الهیات و بحث‌های ذات و صفات خداوندی» در اوایل سده دوم، مسلمانان با فلسفۀ یونان آشنایی پیدا کردند و این فلسفه فقط مجموعه‌ای از خیال‌ها و قیاس‌ها و الفاظی سحرآمیز بود و هیچ نوع واقعیت و حقیقتی نداشت. الفاظ محدودی که با تصورات و تجربه‌های خاصی مرتبط نباشند، چطور ممکن است حقیقت و صفات ذات غیر محدود را بیان …

در سدۀ نخستین اسلام به وجود آمدن چنین ائمۀ فن و صاحبان اجتهاد، دلیل روشنی بر صلاحیت و کارآمدی این امّت بود، در اثر فعالیت‌ها و تیز هوشی ایشان در زندگی معاشرتی و علمی این امّت، آن چنان نظم و یگانگی پیدا شد که امّت را از تفرقه فکری و بی‌نظمی معاشرت و هرج و مرج محفوظ نگه داشت، ایشان …

خداوند متعال ائمۀ اربعه را جانشینانی عطا فرمود که گنجینۀ علمی‌شان چندین برابر اضافه نموده و کار تنقیح و ترتیب آثارشان را ادامه دادند. از شاگردان امام ابوحنیفه/ مغز متفکری به نام امام ابویوسف/ تربیت یافت که در دوران هارون الرشید وظیفۀ قاضی القضات کشور پهناور اسلامی را با موفقیت تمام انجام دادند. در اصول معاشی و اقتصاد اسلامی، تصنیف …

بدون تردید این بزرگ‌ترین فضل خداوند و بخت بلند امّت بود که برای انجام کار تدوین فقه، افرادی وارد میدان عمل شدند که از نظر رهبری دینی، دیانت، اخلاص و علم، ممتازترین افراد تاریخ‌اند، به ویژه چهار نفر از آن‌ها یعنی امام ابوحنیفه (م ۱۵۰هجری) امام مالک (م ۱۷۹هجری) امام شافعی (م۲۰۴هجری) و امام احمد بن حنبل (م ۲۴۱هجری) که …

و همینطور تدوین مسائل فقهی، استنباط و استخراج جزئیات و ترتیب فتاوی، مورد نیاز علمی اسلام بود که تاخیر در انجام آن، غیر ممکن بود. اسلام از جزیره العرب خارج شده و به کشورهای شام، عراق، مصر و ایران و دیگر کشورهای وسیع و حاصلخیز رسیده بود. معاشرت، تجارت و انتظامات کشوری شکل‌های پیچیده‌ای به خود گرفته بود. در چنین …

این ذوق عمومی برای شنیدن و گردآوری حدیث و علاقه به سبقت گرفتن، خالی از حکمت نبود، نتیجه‌اش این شد که چنین سرمایۀ گران‌بهای مستند و محفوظ احادیث جمع گردید که برای اصلاح و تجدید حیات این امّت بزرگ نیرو و وسیله است. که از مجموع آن‌ها، صحیح بخاری امام بخاری/ و صحیح مسلم امام مسلم/ (عموماً این دو را …

سعی و تلاش و توجه این گروه با حافظه و احساس نیاز به حدیث، آن چنان ذوق و علاقه‌ای در بین مردم به حضور در جلسات درس و روایات حدیث و استفاده از ائمه فن ایجاد کرده بود که در جلسات درس محدثان، تعداد دانش آموزان شرکت کننده از هزاران نفر فراتر می‌رفت و نسبت به دربار پادشاهان، در این …

این گروه محدثین بهترین گوهرهای فکری ایران و ترکستان بودند و از نظر نژادی تندرست و نیرومند، زحمت‌کش، بلند همّت، حریص علم و با حافظه‌ای قوی بودند، به علّت اعتماد بر حافظه و به کار انداختن این نیروی خدادادی (همچنان که کلیه اعضای بدن انسان به علّت ورزش و تمرین قوی‌تر و نیرومندتر می‌شود)، حافظه ایشان از نظر قوتِ حفظ، …

محدثان نه تنها حالات رجال حدیث را جمع و ثبت کردند، بلکه پای‌بند نوشتن حالات درست و واقعی بودند. در مورد اخلاق و عبادات، قوت و ضعف، احتیاط و عدم احتیاط دیانت، تقوی، علم و حافظۀ ایشان و گفته‌های معاصران‌شان و هر نوع معلوماتی را در رابطه با ایشان جمع نمودند و در این مورد هیچ تفاوتی بین افراد قایل …

این مخلصان، فقط به جمع و تدوین روایات و حدیث اکتفا نکردند، بلکه به تحقیق راویان حلقه‌های سند نیز مشغول شدند. کلیۀ مشخصات این راویان و تاریخ زندگی و اخلاق و عادات‌شان را ثبت کردند. به این صورت، ذات گرامی که برای‌شان وعدۀ ﴿وَرَفَعۡنَا لَکَ ذِکۡرَکَ۴﴾ [الشرح: ۴]. داده شده بود، به خاطر آن، زندگی و تذکرۀ صدها هزار نفر …

خداوند متعال برای حفظ و گسترش این روایان، تعداد صدها نفر افراد بلند همّت تازه نفس و پرجوش به عنوان طلاب علوم دینی مهیا فرمود که در قوت حافظه و ذکاوت خویش نظیر نداشته و سیل این افراد از کشورهای عجمی به جانب بغداد سرازیر شد. خداوند متعال در آنان چنان عشق و علاقه‌ای ایجاد فرمود که مشکل اقامت برای …

برای رفع نیاز اول از قضا این انتظام انجام گرفت که برای ظهور اسلام، کشوری و قومی منتخب شد که در راستگوئی، امانت و قوت حافظه در دنیا ممتاز بود. اصحاب کرام هرچه می‌دیدند و می‌شنیدند حفظ می‌کردند و بدون کم و کاست به نسل‌های بعدی می‌رساندند و اقوام دیگر مجسمه‌های پیامبران‌شان را درست کردند. در اسلام مجسمه تراشیدن و …

در آن زمان توجه فوری به این دو اصل ضرورت داشت یکی اینکه حدیث و سنّت مدون[۱] و محفوظ گردد که پیش از این در سینه‌های محدثین و جزوه‌های مختلف‌شان متفرق بود، زیرا برای استنباط مسائل فقه اسلامی، بزرگ‌ترین ماخذ همین بود و علاوه بر این، این وسیله‌ای بود برای حفظ قالب زندگی اسلامی و طبع اسلامی امت. حدیث از …

با توجه به حفاظت اخلاق و معنویات امّت (که فعالیت آن همیشه در جریان بود) برای حفاظت معاشرت زندگی و اجتماعی امّت و اصلاح معاملات و سیاستش و تضمین آیندۀ اسلام که در کلیه شئون مطابق با اصول دینی فعالیت‌هایی لازم بود، در آن زمان دو قارۀ بزرگ آسیا و آفریقا و قارۀ اروپا و اسپانیا در حیطۀ قلمرو مسلمانان …

اما در همین شهر پر عیش و عشرت (بغداد)، تعدادی نفوس قدسیه نیز وجود داشت که در شکل‌های دعوت الی الله، تزکیه نفوس، نشر و اشاعت علوم دینی، تعلیم و تعلم با تمام وجود در سعی و تلاش بودند. ایشان در هنگامه‌های پر از شر از کلیه لذایذ دنیا کناره‌گیری نموده و حفظ روح این امّت و سرمایۀ تعلق بالله …

خلافت عباسیان کاملاً جانشین خلافت امویان شده بود، همان روح دنیاپرستی و نظام فردی و موروثی سلطنتی و کلیه معایب دستگاه، تصرفات آزادانه در بیت المال و بازار گرم عیش و عشرت. تفاوت این دولت با حکومت امویان این بود که در سلطنت امویان و محیط آن دوران نیز از همین قبیل بود و در جسم سلطنت عباسی روح عجمیت …

با توجه به فعالیت‌های دعوت و تذکیر و اصلاحات معنوی، فعالیت‌های اصلاح حکومت با توقف‌های کوتاه به طور پی در پی ادامه داشت، در هر زمان کوشش می‌شد این اجاره‌ای که برای خلافت، امویان و بدنبالش عباسیان به جا گذاشته‌اند ریشه کن گردد، متأسفانه خلافت در نژادها و طوائفی بنیان‌گذاری شده بود که بر علیه آن هیچ تحریکی موثر واقع …

اثر این خلوص پایبندی دینی و کمالات علمی و روحانی این بود که تمام بصره فریفته ایشان بودند و در سال ۱۱۰ هجری هنگامی که وفات فرمودند همۀ مردم شهر ایشان را تشییع جنازه می‌نمودند[۱] و در تاریخ بصره اولین بار بود این واقعه پیش آمد که همه مردم به گورستان رفته، به همین علّت در آن روز در مسجد …

بزرگ‌ترین تیزهوشی و ذهانت حضرت حسن بصری/ این بود که این واقعیت را درک کرده بودند که مرض نفاق مرض زنده و جاویدانی است که هنوز هم وجود دارد و منافقان نه تنها موجود هستند، بلکه در زندگی مردم نیز موثر و در امور سلطنتی نفوذ دارند[۱] و بسیاری از کارها به وسیلۀ آن‌ها می‌چرخد. شخصی از حسن بصری/ پرسید …

در اثر قدرت و اختیارات مادی و سیاسی در مملکت اسلامی، گروهی مشتمل بر افراد کثیر به وجود آمدند که از نظر ظاهر اسلام را پذیرفته بودند. اما از اخلاق و معاملات اسلامی دل و دماغ‌شان اثر نپذیرفته بود و ایشان به حقیقت ایمان و مصداق، ﴿ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّهً﴾ «کاملاً در اسلام داخل شوید» نشده بودند و در نسل …

در جلسه‌ای دیگر ضمن یادآوری حالات اصحاب کرام و تفسیر آیاتی از سورۀ فرقان که در وصف مؤمنین هستند چنین فرمود: «هنگامی که به گوش مؤمنین نخستین (صدر اسلام) این دعوت خداوند رسید آن‌ها بلافاصله تصدیقش کردند در اجابتش لبیک گفتند و یقین در عمق قلوب‌شان جا گرفت. دل و دماغ، تن و نگاه ایشان در مقابل هیبت و عظمت …

علاوه بر این، از همه عوامل موثرترین عاملِ موثر در ایشان این بود که فقط مرد سخن و صاحب کمال نبودند، بلکه صاحب دل و دارای حال نیز بودند و چیزی که بیان می‌کردند مصداق «آنچه از دل برون آید لاجرم بر دل نشیند» بود. هنگامی که سخنرانی می‌فرمودند کاملاً با سوز دل و با اثر بود، لاجرم نتیجه‌اش این …

اما حریف اصلی این فتنه و پرچم‌دار دعوت ایمانی، حضرت حسن بصری/ بودند. ایشانه در سال ۲۱ هـ.ق متولد شدند، پدرش یسار بردۀ آزاد شدۀ صحابی معروف زید بن ثابتس بود. خود ایشان در منزل ام المؤمنین سلمهس پرورش یافته بود. خداوند متعال به حضرت حسن بصری/ استعدادهایی داده بودند که برای احیاء وقار دین و موثر نمودن دعوت اسلامی …

این خطری که از زمان نبوت احساس می‌شد، به زودی ظاهر شد، اما بلافاصله برای مبارزه این خطر بندگان مخلص و فداکار خداوند وارد میدان عمل شدند و با نیروی ایمان درونی، صحبت و تربیت وعظ و نصیحت و دعوت تلقین، هزاران نفر را از طوفان مادیت نجات دادند، بلکه خود جریان این طوفان مهیب را کند کردند و تسلسل …

پس از وفات عمر بن عبدالعزیز/ سیل حکومت در مسیر سابق جریان یافت، جاهلیت پنجه‌های آهنینش را به ریشۀ حکومت فرو برد. جانشین عمر بن عبدالعزیز (که سلیمان پیشنهاد کرده بود بعد از او خلیفه گردد) و جانشینان بعدی‌اش فعالیت زیادی کردند تا آنچه را که در مدّت کوتاه خلافت عمر بن عبدالعزیز از دست داده بودند، مجدد، باز یابند …

اگر مشیت خداوند بیشتر شامل حال مردم می‌شد و عمر بن عبدالعزیز را فرصتی به اندازۀ سلاطین گذشته فراهم می‌گردید، پس در کل کشور اسلامی انقلابی عمیق به وجود می‌آمد که اثرش تا مدتی طولانی‌تر باقی می‌ماند و تاریخ بعدی مسلمانان به صورت دیگری رقم می‌خورد، اما بنی امیه از خلافت این فردِ خانواده‌شان چیزهایی را که از دست دادند، …

روح زندگی عمر بن عبدالعزیز و انگیزۀ همه فعالیت‌هایش و نیروی محرکه‌اش ایمان قوی، یقین به آخرت و علاقه‌اش به بهشت بود. هرکاری که می‌کردند جهت خوف خدا یا محبت به خدا بود و این نیرویی است که بزرگ‌ترین حاکم نیرومند روی زمین را در مقابل لذایذ سلطنتی و وسایل فریبنده جهان، ثبات قدم می‌بخشد. اگر کسی به ایشان بر …

در اثر اصلاح مالی عمر و ممانعت از اخذ مالیات‌های نادرست و دزدی و اینکه نظام دولت را در قالب شرعی و اخلاقی ریخته بود، دولت وی با خسارات و مشکلات مالی زیادی رو به رو شد؛ اما در کشور رفاه عمومی موجود بود و سرمایه مردم به حدی رسید که با تلاش زیادی کسی پیدا نمی‌شد که مستحق اخذ …

حضرت عمر بن عبدالعزیز فقط به اصلاح مسلمانان و گسترش احکام شرعی در مملکت اکتفا نکرد، بلکه به تبلیغ اسلام بین غیر مسلمین توجه به خصوصی مبذول کرد و در این مورد به برکت اخلاص و صداقت وی و نمایندگی موثر و راستین اسلام به وسیله زندگی عملی خودش، موفقیتی کامل حاصل کرد. بلاذری در فتوح البلدان می‌نویسد: عمر بن …

با توجه به اشتغال ایشان در کارهای ذکر شدۀ قبلی، در تدریس علوم دینی و احیاء سنت‌های دینی توجه ویژه‌ای مبذول می‌کردند، ابوبکر بن حزم را که دانشمند بزرگ زمان بود به تدوین حدیث پیامبر ع مکلف کردند و نوشتند: «انظر ما کان من حدیث رسول الله صلى الله علیه وسلم فاکتبه فانى خفت دروس العلم وذهاب العلماء». ترجمه: «هرچیز …

قبل از عمر بن عبدالعزیز، خلیفه فقط یک حکمران و پادشاه بود و برای اصلاح اعمال و اخلاق مردم نه فرصت داشت، نه صلاحیت و نه این کار جزء وظایف او محسوب می‌شد که مردم را مشوره‌های دینی دهد و بر اخلاق و تمایلات دینی و اجتماعی مردم نظارت کند یا وظیفه پند و اندرز گویی را اختیار نماید. این …

علاوه بر در پیش گرفتن روش زندگی زاهدانه و احتیاط و تقوی، روح حکومت را نیز به طور کامل تغییر داد. اولین تغییر بنیادی وی این بود که نقطه‌نظر حکومت را نسبت به تمامی امور تغییر داد، تا قبل از خلافت ایشان برای گرفتن مالیات و خراج دولتی و صرف کردن آن ادارۀ مخصوصی تشکیل شده بود که آن اداره …

عمر بن عبدالعزیز، همین که زمام حکومت را به دست گرفت، بدون تأخیر و درنگ چند نفر حاکم را که ظالم‌ترین و خدا نترس‌ترین حکام بودند پاک‌سازی کرد و شوکت و اریکه پادشاهی‌ای را که به آن‌ها تقدیم شده بود، همه را به بیت‌المال سپرد و از همان لحظه نخست رفتارش یکسره عوض شد. اکنون او جانشین سلیمان نبود، بلکه …

این معجزه، وجود مسعود سیدنا حضرت عمر بن عبدالعزیز/ است که نوۀ بنیانگذار این طایفه «مروان» بود و مادرش «ام عاصم» نوه خلیفه دوم فاروق اعظمس بود و این سلالۀ فاروقیت و امویت به این جهت بود که در نسل بنی امیه خلیفه راشدی به وجود آمده و برای تغییر حالت انقلاب کند[۱]. عمر بن عبدالعزیز/ در سال ۶۱ هجری …

رفته رفته تأثیرات انقلاب سیاسی وسیع و عمیق‌تر می‌شدند، آمار افراد برجسته دینی که محافظ اوصاف و اخلاق اصلی اسلام و یادگارهای قرن اول بودند، رفته رفته کم‌رنگ می‌شدند. دایره اثر دولت وسیع‌تر و محکم‌تر می‌شد. در چنین زمانی انقلاب دینی و اخلاقی بدون اینکه دگرگونی جذابی در دستگاه حکومت به وجود بیاید، مشکل بود. زیرا دولت اموی بر چنان …

با توجه به حکومت مادی بنی امیه و تاثیرات طبیعی آن در همین دوران، وقار دین و تأثیرات اخلاقی‌اش تا حدودی در زندگی مسلمانان باقی بود و این وقار دینی و اثر اخلاقی از جانب افرادی بود که از نظر دین و علم مقام والائی داشتند و به للهی‌ات، اخلاص، پاکیزه نفسی، و علم و تفقه معروف بودند، خارج از …

پایان حکومت راشده و استحکام خلافت بنی امیه (که نسبت به اسلامی بودنش بیشتر عربی بود)، لزوم انقلاب و تجدید فوری احکام اسلام را ایجاد کرد، انحرافات جاهلیت قدیم که در اثر ارشاد و تربیت پیغمبر ج و مجاهدت خلفای راشدین مدفون شده بود، بار دیگر میان مسلمانان نسل جدید اعراب دوباره زنده شدند. محور حکمرانی که نظام حکومت موروثی …

این میراثی است که به دست ما رسیده است (و ما آن را اصطلاحاً میراث می‌نامیم که آن یک اصطلاح غربی است) زیرا که اسلام یک دین زنده و جاویدان است، هدفمان از میراث، ثروت و سرمایه‌ای است که از گذشتگان به ما منتقل شده است. اما در حقیقت علم راسخ، ایدئولوژی محکم و محفوظ، ایمان نیرومند، سنتی پاکیزه، اخلاقی …

شناخت منابع و ماخذ ناشناختۀ تاریخ، فقط به ذمه مورخان نیست، بلکه هر آن کسی که کتاب‌های تاریخ را به جز عنوان اصطلاحی و به اعتبار درباری بودن طور دیگری نمی‌پذیرد و هیچ یک از چنین کتبی را که در یکی از قفسه‌های کتابخانه‌های تاریخ نباشد قبول ندارد، یا با عنوان فن تاریخ تدوین نشده باشد، مسئول است تا نسبت …

کسی نمی‌تواند این حقیقت را انکار کند که تاریخ پرفراز و نشیب و طولانی اسلام در خلال مدت‌های طولانی، کوتاه زمانی که دعوت حقیقی اسلام محدود و حقیقت اسلام زیر پرده ضخیمی مسدود می‌شده، ضمیر امّت اسلامی به طور کلی بی‌حس و تمام عالم اسلام را تاریکی فرا می‌گرفت. این یک واقعیت تاریخی است که در هر زمان که علیه …