[ناگفته نماند که] امام محمد، غیر از این شش کتاب، دو کتاب دیگر نیز دارد که از جهت شهرت و قوت به این کتب می‌رسد، و این دو کتاب عبارتند از : ۱- «الحجه علی أهل المدینه» یا «الرّد علی أهل المدینه» امام محمد، این کتاب را در سفری که به مدینه‌ی منوره، برای سماعِ حدیث از موطأی امام مالک …

  ۴- «السِیر الصغیر»[۱] امام محمد، در این کتاب، احکامِ جهاد (آنچه در جهاد روا است و آنچه روانیست)، و مسائل صلح، امان، غنائم، فدیه و دیگر مسائل مربوط به جهاد و پیکار را بیان نموده است.[۲] امام محمد، این احکام و مسائل را از امام ابویوسف و او نیز از امام ابوحنیفه، روایت می‌کند. ۵- «السیرالکبیر» این کتاب، جزء …

۳- «جامع الکبیر» این کتاب، از زمره‌ی مهمترین و دقیق‌ترین کتاب‌های امام محمد به شمار می‌آید، چرا که وی مسائل مهم و کلیدی، و اساسی و محوری را در آن گردآوری و تدوین نموده است. امام محمد این اثر را دو مرتبه تصنیف نموده است؛ در مرتبه‌ی نخست، شاگردانش از قبیل: «ابوحفص کبیر» و «ابوسلیمان جوزجانی» و دیگران، آن را …

  ۲- «الجامع الصغیر» این کتاب، حاوی روایات امام محمد از امام ابویوسف است؛ بدین جهت هر باب از ابواب این کتاب با این عبارت «عن محمد عن یعقوب عن ابی حنیفه…» آغاز می‌گردد. تمام علماء و صاحب‌نظران دینی، بر این باورند که «جامع الصغیر»، یکی از تصنیفات و تألیفاتِ امام محمد بن حسن است، ولی ترتیب و ساماندهی این …

کتب امام محمد بن حسن شیبانی در حقیقت میان مذهب احناف و کتب محمد بن حسن، پیوندی عمیق و ارتباطی ژرف، و اتصالی محکم، برقرار است که می‌توان بر اساس همین پیوند و ارتباط تنگاتنگ، گفت: مذهب احناف همان کتب محمد به حسن شیبانی است.[۱] علماء و صاحب‌نظران عرصه‌ی علم و دانش، کتب امام محمد بن حسن را به دو …

گوشه‌ای از بیوگرافی امام محمد بن حسن شیبانی «ابوعبدالله، محمد بن حسن شیبانی»؛ وی در شهر «واسط» عراق، دیده به جهان گشود و درکوفه پرورش یافت و رشد و نمو نمود. قرآن کریم را حفظ کرد و با جماعت بزرگی از علما و صاحب‌نظران عرصه‌ی علم و دانش برای تحصیل و فراگیری حکمت و فرزانگی ملاقات نمود و تا وقتِ …

کتاب‌های ابویوسف رحمه الله ابویوسف، دارای کتب و تألیفات بی‌شماری است که در آن‌ها، آراء و نظریات، و اجتهادات و تطبیقات فقهی خویش و استادش را تدوین نموده است که مهمترین آن‌ها عبارتند از: کتاب «الخراج»: این کتاب، عبارت از رساله‌ای است که ابویوسف، پیرامون منابع مالی کشور و مدیریتِ درست آن و درآمد ملی، برای خلیفه‌ی وقت (هارون الرشید) …

گوشه‌ای از بیوگرافی ابویوسف، شاگرد ابو حنیفه ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم بن حبیب، قاضی القضاه (رئیس دیوان عالی کل کشور). وی به سال ۱۱۳ ه‍ . ق در کوفه زاده شد. در حالت فقر و فاقه پا به عرصه‌ی زندگی گذاشت ولی امام اعظم دستش را گرفت و با وی از در مواسات و همدردی وارد شد و وی را تأمین و مساعدت …

  جلوتر گفتم که از امام ابوحنیفه، کتابی پیرامون ابواب فقهی شناخته نشده است؛ و عدم تألیف و تدوین کتب با عصر امام نیز متناسب و سازگار بود چرا که تألیف و نگارش کتب در اواخر عمر امام، معمول و متداول شده بود و علاوه از آن در آن زمان، امام به خاطر کهولت سن و سالخوردگی، از کار نگارش …

نکته‌ی قابل توجه اینکه، ابن عابدین در کتاب خود «رسم المفتی»، قواعدی را نام برده و در مورد آن‌ها گفته است: «علما و صاحب‌نظران اسلامی، این قواعد را پراکنده در کتاب‌ها ذکر کرده‌اند و آن‌ها را علامت و نشانه‌ی برتری و ترجیحِ آراء و نظریات قرار داده‌اند. برخی از این قواعد عبارتند از: اول: در «شرح المنیه»، اثر: «برهان ابراهیم حلبی» …

قواعد ترجیح در پرتو دیدگاه ابن عابدین ابن عابدین می‌گوید:[۱] و أن تجد تصحیح قولین وردّ فاختر لما شئت فکل معتمد إلا أذا کانا صحیحاً و أصح أو قیل ذا یفتی به فقد رجح أو کان فی المتون أو قول الامام أو ظاهر المروی أو جل العظام قال به أوکان الاستحسان أو زاد للأوقاف نفعاً بانا أوکان ذا أوفق للزمان …

روش ترجیح در مذهب حنفی، وقتی که تصحیح هر دو روایت، در یک کتاب یافته شود هرگاه، تصحیحِ دو روایت، در یک کتاب از امامی از ائمه‌ی مذهب باشد، بدون شک تقدیم «أصح» بر «صحیح» لازم است، زیرا از تصریح امام بر اینکه مقابل «صحیح»، «أصح» قرار دارد دیگر گمانِ قرار داشتن «فاسد» در مقابل «صحیح»، از بین می‌رود مگر …

  روش ترجیح در مذهب حنفی، هنگامی که در دو کتاب معتبر، دو روایت تصحیح شده باشد ۱- هرگاه هر دو روایت، با یک لفظ، تصحیح شده باشند، مثل اینکه در برابر هر کدام گفته شده باشد: «هو الصحیح» یا «هو الاصح» و یا «به یفتی»، در این صورت، مفتی اختیار دارد تا هر روایتی را خواست بپذیرد. ۲- و …

  اصطلاحات و نشانه‌های فتوا عبارتند از:[۱] «و علیه الفتوی» «و به یفتی» «و به نأخذ» «و علیه الاعتماد» «و علیه عمل الیوم»، و مراد از یوم [روز]، مطلق زمان است، و الف و لام [در الیوم] برای بیان حضور زمانی است، و «علی» به معنای «فی» است. و اضافت «عَلی» از جنس اضافت مصدر به زمان وقوع است، مانند: …

  هرگاه در مسئله‌ای از مسائل، دو نظریه وجود داشت، می‌نگریم که: اگر مشایخ مذهب حنفی یکی از دو قول را صحیح دانسته بودند و تصحیح نیز با صیغه‌ی تفضیل [یعنی «اصّح»] بود، مفتی در پذیرش هر دو روایت اختیار دارد. و اگر مشایخ با صیغه‌ی تفصیل [اصّح] آن را تصحیح نکرده بودند، در این صورت فتوا دادن فقط با …

  هرگاه مجتهد در حادثه و یا واقعه‌ای که قصد شناخت حکم آن را دارد، هیچ جوابِ ظاهری از امام یا یکی از یارانش نیافت، چنین عمل کند: اگر مشایخِ[۱] متأخرون احناف، بر یک حکم اتفاق نظر داشتند، به آن عمل کند. اگر مشایخِ متأخرون نیز اختلاف داشتند، بر قول اکثریت علمای بزرگ و مورد اعتماد تکیه کند؛ علمایی همچون: …

روش ترجیح، وقتی در مسئله‌ای از امام، حکمی و یا نصّی وجود نداشته باشد هرگاه در مسئله‌ای از امام ابوحنیفه،حکمی به جای نمانده باشد، مجتهد نظریه‌ی ابویوسف را مقدم بدارد که بزرگترین و شاخص‌ترین یاران امام است. و از ویژگی‌های امام محمد بن حسن این بود که ابویوسف را با کنیت وی یاد می‌کرد مگر زمانی که همراه امام ابوحنیفه …

روش ترجیح، هنگام اختلاف ائمه‌ی مذهب حنفی [۱] هرگاه میان ائمه‌ی مذهب اختلاف ایجاد شود، به روش ذیل عمل می‌کنیم: نخست اینکه: هرگاه یک طرف قضیه، امام ابوحنیفه و یکی از دو شاگرد بزرگش (ابویوسف و محمد) باشد، در این صورت هرگاه ابوحنیفه را یکی از دو شاگردش همراهی و تأیید کند، قول آن دو ترجیح داده می‌شود، زیرا در …

  اگر ائمه‌ی مذهب برروایتی از «روایت‌های ظاهر» اتفاق کردند، بر مجتهد لازم است که آن رابپذیرد و براساس آن فتوا دهد و برخلاف آنان نظریه‌پردازی نکند. و «قاضی خان»[۱] علت آن را این گونه بیان کرده است: «لان الظاهر ان یکون الحق مع اصحابنا ولا یعدوهم واجتهاده لا یبلغ اجتهادهم، ولا ینظر الی قول من خالفهم، ولا تقبل حجته …

تخریج و ترجیح اولاً: تخریج؛ مراد از «تخریج»: کند و کاو در حکم حوادثی است که در مورد آن از ائمه‌ی مذهب، نص و یا بیانی یافت نشود، و این حکم بر مبنای همان اصول و قواعدی است که پایه‌های استنباط و استخراج احکام در مذهب است (بنابراین هرگاه حادثه‌ای و یا واقعه‌ای روی دهد و درباره‌ی حکم آن از …

سبب چهارم: اختلاف علمای تخریج آنچه معلوم است این که امام و یارانش در تمام مسائل فقهی و تفریعات و تطبیقات آن، اجتهاد نکرده‌اند، بلکه در فهم آنچه در زمان خود آنان اتفاق افتاد، تلاش کرده‌اند، و نیز صورت‌های فرضی فقهی را به وجود آورده‌اند تا قیاس‌های استنباطی خود را بر هر چیزی که علّتِ آن قیاس، در آن یافت …

سبب سوم: اختلاف میان یاران و شاگردان ابوحنیفه کسی که فقه حنفی را مورد مطالعه و بررسی و تحقیق و وارسی و کشف و موشکافی قرار دهد، خواهد یافت که یاران امام دربسیاری از مسائل جزئی و تفریعات و تطبیقات فقهی برخلاف امام سخن گفته‌اند، بلکه گاهی فراتر از مسائل جزئی، با امام در قواعد و مناهج و اصول و …

سبب دوم: اختلاف درگفتار و نظریه‌های امام ابوحنیفه گاهی از امام ابوحنیفه در یک مسئله دو حکم نقل شده است که زمان صدور آن‌ها مشخص است، از این رو حکم دومی ناقض حکم اولی است. و چه بسا قول آخری مشخص نمی‌شود، پس در یک مسئله از امام دو حکم متفاوت روایت می‌شود و اینجا وظیفه‌ی علمای ترجیح و تخریج …

بطورکلی می‌توان دلایل وفور اقوال و روایات در مذهب احناف را در اسباب ذیل خلاصه کرد:[۱] سبب اول: اختلاف روایات امام ابوحنیفه نظریات خود را درکتاب خاصی تدوین نکرد بلکه این شاگردان وی بودند که کمر همّت رابستند و نظریه‌های استاد خویش را مرتّب و مدوّن نمودند و بسا اوقات این تدوین و نگارش نظریات امام نیز با مراجعه به …

کثرت اقوال و نظریه‌ها درمذهب احناف در مذهب احناف روایات و اقوال و نظریه‌ها، زیاد و مختلف‌اند. نظریه‌هایی که از امام ابوحنیفه و شاگردانش نقل شده‌اند و با همدیگر مختلف و متفاوت‌اند. گاهی در یک مسئله روایتی حکم می‌کند که روایت دیگر خلاف آن وجود دارد؛ کما اینکه اختلاف در میان ائمه‌ی مذهب نیز وجود دارد. به عنوان مثال:گاهی دو …

مراد از «متقدمون»، «متوسطون» و «متأخرون» احناف چیست؟ شیخ «محمد عبد الحی لکنوی هندی»، مراد از «متقدمون»، «متوسطون» و «متأخرون» احناف را این‌گونه معرفی کرده است: «سَلَف» یا «متقدمون»: مراد از آن‌ها، فقهای نخستین مذهب، از امام ابوحنیفه تا محمد بن حسن شیبانی است. «خَلَف» یا «متوسطون»: مراد از آن‌ها، فقهایی است که پس از «محمد بن حسن شیبانی» تا …

طبقه‌ی هفتم، «طبقه مقلدین» هستند؛ این گروه نسبت به تشخیص روایاتِ و آراء اقوی، قوی و ضعیف و هم چنین نسبت به تشخیصِ ظاهر روایت، ظاهر مذهب، و روایات شاذ و نادر، توانایی ندارند و نیز توانایی هیچ‌گونه ترجیح میان اقوال و روایات را ندارند و همچنین فاقد اهلیت ترجیحِ مرّجحین بوده و از تشخیص طبقات ترجیح برخوردار نیستند، بلکه …

طبقه ششم از مراتب فقهاء: «المقلدین القادرین علی التمییز بین الاقوی و القوی و الضعیف و ظاهر الروایه و ظاهر المذهب و الروایه النادره» هستند، یعنی: آنان نسبت به تشخیص روایات و آراء اقوی، قوی و ضعیف، و هم چنین نسبت به تشخیص ظاهر روایت، ظاهر مذهب و روایات شاذ و نادر، توانایی دارند. امثال این گروه، مؤلفین متون معتبر، …

«اصحاب الترجیح»: طبقه‌ی پنجم از مراتب اجتهاد «مجتهدان مرجّح» می‌باشند، مانند: «ابوالحسین قدوری»[۱] (نویسنده قدوری) و نویسنده هدایه (علامه مرغینانی)[۲] و دیگران. و روش اجتهاد آنان به این شیوه است که (با وسیله‌ی قواعد ترجیح که علمای طبقه‌ی گذشته وضع و تدوین نموده‌اند و از روی قوت دلیل و صلاحیتِ تطبیق بر مقتضیات عصر) به ترجیح بعضی از اقوال و …

طبقه‌ی چهارم «مجتهد تخریج» (یا اصحاب الوجوه) است: مانند «ابوبکر رازی» معروف به «جصّاص» (متوفی ۳۶۰ه‍ . ق) و امثال او. چنین مجتهدانی از دلیل و اصول و قواعد امام ابوحنیفه خارج نمی‌گردند و اصلاً قادر به اجتهاد (مطلق مستقل) نیز نیستند، بلکه تسلط و احاطه به اصول و دلائل تفصیلی احکام و مآخذ آن‌ها دارند و به فقه، اصول و دلائل …

طبقه سوم از مراتب اجتهاد و مجتهدین، «مجتهدین فی المسائل التی لا روایه فیها عن صاحب المذهب او احد من اصحابه» هستند؛ یعنی: کسانی که هم در اصول و هم در فروع، تابع امام ابوحنیفه هستند و هیچ گاه از نتایج اجتهاد و فتوای ایشان مخالفت نمی‌نمایند. و اجتهاد این گروه خلاصه می‌شود در استنباط احکام مسائلی که از جانب …

«مجتهدین فی المذهب»:[۱] آنان مجتهدانی هستند که در اصول استنباط پیرو امام ابوحنیفه هستند (ولی در فروع از چنان تبعیتی برخوردار نیستند. یعنی در احکام مستنبطه‌ی فرعی توان مخالفت از امام خود را دارند ولی) ایشان قواعد و مناهج استنباط احکام را از خود تأسیس و ترتیب ننموده‌اند، بلکه به اصول و قواعد استاد خود، تسلیم و قناعت نموده و …

  «ابن عابدین» فقها را به هفت قسم، تقسیم نموده است:[۱] «مجتهدین فی الشرع»:[۲] و آنان مجتهدانی هستند که قواعد، اصول، مقاصد و علل احکامِ مذهب خود را بدون تقلید و تبعیت از روش و برنامه‌ی مجتهد دیگری، از کتاب و سنت، درک و استنباط نموده باشند (و بر استخراج احکام شریعت در پرتو مصادر اصلی و در پرتو مصادری …

  برای امام ابوحنیفه، شاگردان زیادی را می‌توان نام برد؛ برخی از آن‌ها به حضور ایشان شرف‌یاب شدند و مدت زمانی را در محضر امام زانوی تلمّذ زدند، و پس از آنکه با برنامه و روش فقهی استادشان آشنا شدند، به بلاد خویش آهنگ رفتن کردند (و مذهب استادشان را در بلاد خویش نشر دادند.) و برخی دیگر نیز پیوسته …

دلائل فقهی امام ابوحنیفه که بر مبنای آن‌ها، مسائل فقهی را استنباط و استخراج می‌نمود عبارتند از: ۱٫     قرآن کریم ۲٫     سنت پاک نبی ۳٫     اقوال صحابه ۴٫     اجماع ۵٫     قیاس ۶٫     استحسان ۷٫     عرف نگارنده – ان شاء الله – تصمیم دارد تا در فرصتی مناسب، در ردّ افترائات وگمانه‌زنی‌های برخی که گمان می‌برند: امام اعظم قیاس را بر …

  مذهب احناف به امام اعظم، ابوحنیفه رحمه الله منتسب است و خوب است که پیش از بیان اصطلاحات و مصادر و منابع مذهب احناف به ذکر پاره‌ای از بیوگرافی امام اعظم و شاگردانِ شاخص و برجسته‌ی ایشان و کشورها و شهرهایی که مذهب احناف در آن‌ها انتشار یافته است بپردازیم. مؤسس مذهب احناف: «ابوحنیفه[۱] نعمان بن ثابت بن زوطی …

  زنان صالح کسانی هستند که: «فرمانبردار دستورات خداوند و مطیع شوهرشان می‌باشند» «ناموس شوهر خود را حفظ و از شرف خود نیز مواظبت می‌کنند» «از مال و فرزندان و دیگر شئوناتِ منزل همسرشان پاسداری می‌نمایند» فالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلغَیبِ بِمَا حَفِظَ اللهُ پس زنان صالح، فرمانبردارند؛ به پاس آنچه خداوند (برای آنان) حفظ کرده؛ (اسرار و حقوق شوهران خود) …

مردی قبل از اذان آخرین روز شعبان احرام عمره می بندد، و بعد از مغرب اعلام ماه مبارک رمضان شد، آیا عمره رمضان برای این مرد حساب می شود؟ او نیت کرده بود که قبل از مغرب احرام ببندد و عمره را از شب رمضان اداء کند.   الحمدلله، نخست لازم به یادآوری است که انجام عمره در ماه رمضان …

یک پای من قطع است و پای مصنوعی استفاده میکنم، و چون منظر آن خوشایند نیست معمولا جوراب می پوشم، آیا میتوانم در وقت طواف ازجوراب استفاده نمایم؟   الحمدلله، برای شخص محرم در حج و یا عمره جایز نیست که از پوشیدنیهای دوختنی استفاده کند، و از آنجاییکه جوراب از ملبوسات دوختنی است پس پوشیدن آن در وقت احرام …

من نقاب دارم میخواهم بدانم که در وقت طواف باید صورت پوشیده نباشد و یا اینکه از وقتی که احرام بسته می شود روی زن پوشیده نباشد؟ در چه مواقعی نباید نقاب به صورت تماس پیدا کند؟ اگر در مراسم حج من نقاب را بردارم گناه دارد؟چون برایم مشکل است که نقاب به صورتم تماس نکند.لطفا جواب  بدهید.   الحمدلله، …

آیا خرید و فروش نوبت حج، که در ایران مد شده چه حکمی دارد و آیا میشود برای اینکه بتوان خارج از نوبت به حج رفت نوبت فرد دیگری را خرید؟ اصولاٌ در چه حالتی میتوان بدون رعایت نوبت به حج رفت؟   الحمدلله، اگر منظور از خرید وفروش امتیاز نوبت حج این باشد که مثلا فرد یا افرادی امتیاز …

آیا وارد شدن وزیارت کردن و نماز خواندن در مسجدالحرام با انگشتر نقره با نگین عقیق و زنجیر نقره در گردن مرد اشکال دارد؟ اعمال حج عمره انجام دادن با آنها چطور؟   الحمدلله، در کتاب : ” چگونگی حج و عمره ” منتشر شده از سوی « وزارت شؤون اسلامی و اوقاف و دعوت و ارشاد سعودی» با ترجمه …

من و همسرم دو روز قبل از ادای عمره به مکه رفتیم، و در داخل هواپیما نیت احرام عمره آوردیم، وقتی به مکه رسیدیم متوجه شدیم که همسرم دچار حیض شدند، حکم آن چیست؟ و آیا فدیه لازم است؟   الحمدلله، حیض مانع احرام زن به حج و عمره نمی شود، تنها طواف کعبه بر او حرام می شود تا …

به اذن خداوند نیت ادای عمره کردم و همسرم و سه پسرم که همگی زیر چهار سال هستند نیز همراه من خواهند بود، لطفا کیفیت احرام و ادای مناسک این بچه ها را برای ما توضیح بفرمایید.   الحمدلله، حج و عمره کودک ممیز و غیر ممیز بر طبق رأی جمهور علماء صحیح است، حتی بر آن اجماع نیز نقل …

آیا می توانم خودم و همسرم یک گوسفند را در حج ذبح کنیم یا حتما دو گوسفند باشد؟ و آیا می توان در کشورمان قربانی کنیم؟   الحمدلله، اگر شما احرام به حج تمتع یا قران بسته باشید، در آنصورت بر هرکدام از شما یک هدی مستقل لازم است، و یک گوسفند برای دو نفر کافی نیست (هَدْی : حیوانی‌ …