فقه

اگر فقهاء شافعی «لا یبعد کذا» گویند، مرادشان این است که این مسئله، جزء مسائل قطعی و یقینی نمی‌باشد، بلکه از زمره‌ی مسائل احتمالی‌ای است که عبارت پیشین بر آن دلالت می‌کند

تعدّد اقوال امام شافعی درباره‌ی مسئله‌ای از مسائل فقهی، دال بر «کمال عقلی» و «کمال در هدف» می‌باشد. اما دلالت «تعدد اقوال بر کمال عقلی»: بدین خاطر است که امام شافعی نخواسته است تا در «مقام ظن» حکم به «یقین»، و یا در «مقام شک» حکم به «ظن مسئله‌ای» بدهد (و از ظن به یقین و از شک به ظن …

اگر از امام شافعی، دو قول نقل شد، حکم چیست؟ تعارض دو قول، در دو نوع تبلور پیدا می‌کند: اول: تعارض قول قدیم با قول جدید. حکم این نوع از تعارض: قول مُعتمد و مورد اعتبار، همان قول جدید است، مگر در مسائل محدودی از اقوال قدیم که علماء و فقهاء بدان‌ها فتوا می‌دهند.[۱] علامه نووی می‌گوید: «… اگر دیدی …

اصطلاحات فقهای مذهب شافعی بردانش پژوه و طالب علم، دانستن این نکته لازم است که هرگاه، واژه‌ی «الاقوال» و یا «القولین» در مذهب شوافع اطلاق گردد، مرادش «اقوال و سخنان امام شافعی» می‌باشد. که برخی از آن‌ها، از جمله‌ی اقوال قدیم (زمانی که امام شافعی در بغداد بود) ، و برخی نیز از زمره‌ی اقوال جدید (زمانی که امام در …

تذکر دو نکته: نکته‌ی اول: پیشتر گفتم که قول مُعتمد و صحیح (در فتوادادن)، همان است که شیخان (نووی و رافعی) در آن اتفاق نظر داشته باشند، و پس از آن نیز، قولی که مورد ترجیح علامه ابن حجر و علامه رملی باشد. و در اینجا نیز می‌گویم که تمام – یا بیشتر- علماء و دانشوران دیار مصر، قائل به …

«آرا و کتبی که پس از «نووی» و «رافعی» مورد اعتماد می‌باشند»: از مهمترین تألیفات و تصنیفاتی که پیرامون کتب شیخان (نووی و رافعی) نگاشته شده‌اند، می‌توان به این کتب اشاره کرد: «مختصر»: اثر شیخ الاسلام زکریای انصاری (متوفی ۹۲۵ه‍). «مغنی المحتاج»: اثر «خطیب شربینی» (متوفی ۹۷۷ه‍). «تحفه المحتاج»: اثر «ابن حجر هیتمی» (متوفی ۹۷۳ه‍). «نهایه المحتاج»: اثر «ابن شهاب …

ترتیب کتب نووی در صورتی که در میانشان اختلافی باشد هرگاه در کتاب‌های امام نووی، اختلافی وجود داشت، در عمل کردن به قول راجح از میان این همه کتاب، بدین ترتیب عمل می‌کنیم: کتاب «التحقیق». کتاب «المجموع». کتاب «التنقیح». کتاب «الروضه». کتاب «المنهاج». «فتاوی». «شرح مسلم. «تصحیح التنبیه». تنبیهات و نکته‌ها. یعنی برای پیدا کردن قول راجح، نخست به کتاب …

قول مُعتمد از میان اقوال «علامه نووی» و «علامه رافعی» در میان علماء و صاحب نظران، در این زمینه که کتب امام نووی و علامه رافعی، جزء کتب مرجعِ صحیح در فقه شافعی، و از زمره‌ی کتب اساسی و محوری در تحقیق مذهب، و مُعتمد و مورد اعتبار در نزد مفتیان و دیگران می‌باشد، هیچ گونه اختلاف نظری وجود ندارد، …

«افتاء (فتوادادن) از کتب شافعی» بنا به قول امام نووی، حقیقت این است که در کتب مذهب، چنان اختلافات شدیدی در میان صاحبان مذهب، حکمفرما است که فرد مطالعه کننده، تا وقتی که به مطالعه و تحقیق، و کند و کاو بیشتر کتب مشهورِ مذهب نپردازد، برای وی اطمینان و اعتمادی بر مطالعه‌ی کتابی خاص از یکی از مؤلفان، حاصل …

علایم و نشانه‌های برخی از کتب مذهب شافعی علامت کتاب نویسنده ح «الحاوی الصغیر» نجم الدین عبدالغفار قزوینی (متوفی ۶۵۶ه‍) ت «التعلیق الکبیر علی مختصر المزنی» حسن بن حسین بغدادی ر «روضه الطالبین» امام نووی ص «الشرح الصغیر للوجیز» علامه رافعی ک «فتح العزیز، الشرح الکبیر للوجیز» علامه رافعی م «المحرّر» علامه رافعی   این علائم و نشانه‌های «علامه یوسف …

وعده‌ی بی‌شماری از علماء و صاحب نظران فقهی، به حفظ «المهذب» همت گماشته‌اند که از این میان، می‌توان به «ابوالحسین عمرانی شافعی» و «امام ابوزکریا نووی» اشاره کرد. و گروه زیادی نیز به شرح این کتاب پرداخته‌اند که در ذیل به برخی از آن‌ها اشاره می‌گردد که عبارتند از: الف) «یحیی بن سالم ابوالحسین عمرانی» (متوفی ۵۵۸ه‍). وی در کتاب …

و خلاصه جان سخن اینکه فقهاء و علمای شافعیه، توجه و عنایت خاصی به تحریر و نگارش مذهب خویش مبذول داشته‌اند و در این راستا، تصنیفات و تألیفات بی‌شماری را نیز خلق، و روانه‌ی محافل و مجالس علمی جوامع اسلامی نمودند. و تصنیفاتی را که قبلاً ذکر کردیم فقط گوشه‌ای از این آثار به شمار می‌آید که عطش مشتاقان و …

و علماء نیز می‌گویند که امام شافعی در عرصه‌ی فقه چهار کتاب را تصنیف و تدوین نموده است که عبارتند از:[۱] «الأمّ». «الاملاء». «مختصر البویطی». «مختصر المزنی». و باید دانست که هر کدام از «مختصر المزنی» و «مختصر البویطی» فقط از لحاظ معنی به امام شافعی منسوب است نه از لحاظ الفاظ. چرا که طرح ریزی این دو کتاب در …

کتاب‌های تدوین شده در مذهب شافعی (۱) کتاب‌هایی که علماء و صاحب نظران اسلامی در مذهب امام شافعی روایت کرده‌اند، به دو قسم، تقسیم می‌شوند: اول: قسمی که مؤرخان و راویان، آن را به امام شافعی نسبت می‌دهند، مانند اینکه می‌گویند: «کتاب الاُمِّ» امام شافعی، «کتاب الرساله»ی امام شافعی، «کتاب اختلاف العراقیینِ» شافعی و… دوم: قسمی که مورخان و راویان، …

فقهایی که با کتاب‌هایشان شناخته می‌شوند و مشهورند[۱] نویسنده‌ی کتاب «جمع الجوامع»: نام وی: ابو سهل احمد بن محمد الدوری؛ معروف به «ابن عفریس» می‌باشد. علامه عبادی او را از هم عصران «شیخ قفال شاشی» بر شمرده است. وی، کتابش را از میان تمامی کتب شافعیه، گردآوری و تدوین کرده است، و علامه رافعی در شروع «کتاب الطهاره»، و علامه …

علائم و نشانه‌های اصحاب حواشی بزرگان شوافع، مانند دیگر فقهای مذاهب، علائم و نشانه‌هایی را با هدف اینکه دالّ بر اعلام مذهب امام شافعی باشد، وضع کرده‌اند، و این کارشان با انگیزه‌ی ایجاد اختصار و ایجاز در متن کتاب‌های فقهی، صورت گرفته است. در ذیل به برخی از این علائم و نشانه‌ها اشاره خواهیم کرد که عبارتند از: (م- ر): …

مصطلحات اعلام در فقه شافعی برخی از اصطلاحاتی که دال بر فقهای مذهب شافعیه، می‌باشند عبارتند از: «الامام»: مراد «امام الحرمین جوینی: عبدالملک بن عبدالله بن یوسف» (متوفی، ۴۷۸ه‍) می‌باشد. از آثار و تألیفات وی می‌توان به «النهایه» و «البرهان» و… اشاره کرد.[۱] «القاضی»: مراد «قاضی حسین ابوعلی محمد بن احمد مروزی» (متوفی ۴۶۲ه‍) می‌باشد.[۲] از میان تصانیف و تألیفات …

دلایل فقهی برای استنباط مسائل در مذهب شافعیه دلایل و براهین شرعی‌ای که امام شافعی، در استنباط و استخراج مسائل بدان‌ها اعتماد و تکیه نموده، در چهار مورد منحصر و محدود می‌شوند که عبارتند از: قرآن کریم. سنت نبوی. اجماع. قیاس. مذهب امام شافعی، بیشتر در «حجاز»، «عراق»، «مصر»، «شام» و… انتشار یافته است، و خود امام شافعی نیز در …

اصطلاحات ویژه‌ی فقهی در مذهب شوافع[۱] امام شافعی، واژه‌ی «فرض» را در معنای «الواجب المحتم عمله»، یعنی آنچه عمل کردن بدان فرض و واجب، و حتمی و قطعی باشد، به کار می‌برد. در نزد ایشان بین واژه‌ی «فرض» و «واجب»، هیچ تفاوتی نیست و هر دو از یک معنا برخوردارند.[۲] ایشان نیز واژه‌ی «محرم» یا «حرام» را در معنای «فیما …

افرادی را که امام شافعی به القاب «ثِقهٌ» (افراد مؤثق و مورد اعتماد) و «من لا یُتّهم» (کسانی که متهم به دروغگویی و نیرنگ نیستند) و امثال این واژها، نام‌گذاری کرده است؟[۱] — هرگاه امام شافعی گوید: «حدثنی الثقه عن ابراهیم بن سعد بن ابی فروه»، مرادش از «ثقه» عبدالله بن نافع الصائغ، است. امام شافعی در مواردمتعددی از وی …

کتب و تألیفات امام شافعی پس از اینکه امام شافعی در اجتهاد و فتوا مستقل شد، به تألیف کتب و تدوین مبادی و اصولی که اساس و شالوده‌ی استنباط و استخراج مسائل به حساب می‌آید، پرداخت و کتبی را در این زمینه به رشته تحریر درآورد. از مهمترین تألیفات امام شافعی می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد: «الرساله»: این کتاب، …

نقل فقه امام شافعی فقه امام شافعی، به سه طریق به مردم منتقل شده است به وسیله سفرهای امام شافعی، که در خلال آن‌ها، به نشر مذهب و افکار خویش پرداخته است. به وسیله‌ی شاگردان؛ آن‌ها در هر یک از ادوار سه گانه (مکی، بغداد و مصر)، آراء و نظریات امام شافعی را فرا گرفتند و به پخش و نشر …

فقه امام شافعی امام شافعی، تا پیش از اینکه بغداد را در مرحله‌ی نخست به سال ۱۸۴ ه‍  ترک کند، به فکر ایجاد مذهب جدید و یا آرای فقهی مستقل و جداگانه از مذهب و آرای امام مالک نبود، چرا که وی تا قبل از اینکه بغداد را ترک کند، از شاگردان و اصحاب امام مالک به حساب می‌آمد، که …

معاجم (فرهنگ لغت‌های) اصطلاحات فقهی در مذهب مالکی کتاب «تنبیه الطالب لفهم ابن الحاجب»، اثر ابوعبدالله محمد بن عبدالسلام بن یوسف تونسی (متوفی ۷۴۹ ه‍ . ق).[۱] این کتاب، شرحی برای الفاظ و متن کتاب «جامع الامهّات فی فقه مالک» اثر «ابوعمرو عثمان بن حاجب» (متوفی ۶۴۶ ه‍ . ق) می‌باشد که براساس حروف الفباء ترتیب یافته است. و این …

علامات و نشانه‌های «ترجیح» در فقه مالکی[۱] فقهاء در وقت ترجیح اقوال، گاهی از خودِ اصطلاح «ترجیح» استفاده می‌کنند، و گاهی نیز از مشتقات یا از واژهایی که دالّ بر معنای «ترجیح» می‌باشد بهره می‌گیرند، مانند: «الاَصحّ کذا» (صحیحتر این است). «الأصوب کذا» (درست‌تر این است). «الظاهر کذا» (ظاهر این است). «العمل علی کذا» (عمل بر این است). [۱]– البحث …

علامات و نشانه‌های تشهیر در فقه مالکی (مشهور و معروف نشان دادن قولی) برخی از علامات و نشانه‌های تشهیر، عبارتند از:[۱] «المشهور کذا» (مشهور این است که…). «المذهب کذا»، (مذهب این است که…): این واژه بر آراء و نظریات و اجتهادات امام مالک و دیگر علماء و فقهایی که پس از وی پا به عرصه‌ی وجود گذاشته‌اند، اطلاق می‌گردد. و …

مصطلحات متقابله در فقه مالکی (اصطلاحاتی که در مقابل یکدیگر قرار دارند) «شیخ عدوی» می‌گوید: هرگاه «الأظهر» (با صیغه تفضیل) گفته شود، مراد این است که در اصطلاح مقابلش نیز «ظهور» وجود دارد، چرا که «اظهر» اسم تفضیل می‌باشد، و اسم تفضیل نیز خواهان مشارکت و نوعی زیادت است. و اصطلاح «أصح» نیز از همین قبیل است، چرا که آن …

صورت‌های تساوی و یکسانی دو قول در فقه مالکی [۱] دو قول در چهار صورت با هم یکسان و از یک اعتبار برخوردارند، و این چهار صورت عبارتند از: ۱- هر دو قول مشهور باشند. ۲- هر دو قول راجح باشند ۳- هر یک از دو قول راجح و مشهور باشند. این سه صورت مزبور از لحاظ قوت در یک …

صورت‌های وجوب عمل به یکی از دو قول متعارض[۱] برخی از فقهاء، صورت‌های وجوب عمل به یکی از دوقول متعارض و متضاد را – در صورتی که یکی از آن دو بر دیگری به نحوی از انحاء قوی‌تر باشد-در شش صورت منحصر و محدود کرده‌اند که در نمودار زیر بدان‌ها اشاره می‌گردد:   ردیف قول اول (که واجب العمل است) …

اصطلاح «الراجح» در مذهب مالکی برخی از فقهاء بر این باورند که اصطلاح «الراجح» و «المشهور» مترادف‌اند و دارای یک معنا هستند، یعنی: آنچه دلیل و برهانش قوی و مضبوط باشد. ولی برخی دیگر از فقهاء بر این باورند که میان این دو اصطلاح، تغایر حکمفرما است. و هر کدام از آن‌ها دارای معنایی جداگانه و مستقل هستند. این عده …

اصطلاح «المشهور» در مذهب مالکی پیشتر در لابلای مبحث «کتاب المدونه» گفتم که مراد از واژه‌ی «تشهیر» در نزد بزرگان مذهب مالکی، همان «ترجیح» می‌باشد. و اکنون نیز می‌گویم که واژه‌ی «المشهور» در کتب مالکی‌ها، بسیار متداول است، حال سؤال اینجاست که مراد از این واژه در نزد فقهای مالکی چیست؟ ابن بشیر[۱] می‌گوید: علماء در بیان معنای «المشهور» دو …

تشهیر(معرفی نمودن قول مشهور و راجح) در وقت اختلاف ائمه مذهب مالکی: پیشتر در لابلای مبحث اصطلاحات اعلام بیان کردم: در صورتی که مجموع علمای مالکی از «مصریون» یا «مغاربه» و یا «مدنیون» و یا «عراقیون» اگر با هم اختلاف کردند، حکم در ترجیح اقوال آن‌ها چگونه است، در اینجا قصد دارم تا به حکم اختلاف ائمه و بزرگان مذهب …

اصطلاحات شیخ خلیل در کتاب «المختصر» جلوتر گفتیم که یکی از شروحات مهم «مختصر خلیل»، «مواهب الجلیل» اثر شیخ حطاب، می‌باشد و در اینجا نیز مناسب می‌بینیم تا در پرتو تشریحات و توضیحات شیخ حطاب[۱] (در مواهب الجلیل)، به ذکر اصطلاحات شیخ خلیل، در کتابش «المختصر» بپردازیم، و این اصطلاحات به شرح ذیل می‌باشند: «فیها» (در آن): مراد از ضمیر …

اصطلاحات شیخ زروق»،[۱] در شرحی که بر متن «الرساله» اثر ابوزید قیروانی، نگاشته است ۱-   «ع»: مراد شیخ ابوعبدالله محمد بن محمد بن عرفه (متوفی ۸۰۳ ه‍) می‌باشد. ۲-   «س»: مراد شیخ ابوعبدالله محمد بن عبد السلام هوری، قاضی تونس و(متوفی ۷۴۶ه‍) می‌باشد. ۳-   «خ»: مراد شیخ غرس الدین خلیل بن اسحاق بن جندی مصری قاهری (متوفی ۷۶۹ه‍) می‌باشد. ۴-   …

اصطلاحات شیخ محمد الامیر در «المجموع» ۱-   «المص» یا «الاصل»: مراد «مختصر خلیل بن اسحاق» می‌باشد. ۲-   «ح»: مراد «شیخ محمد بن محمد حطاب» می‌باشد. ۳-   «ر»: مراد «شیخ مصطفی بن عبدالله الرماصی»[۱] (متوفی ۱۱۳۶ه‍) می‌باشد. و شیخ خلیل، در کتابش «التوضیح» علامت «ر» را برای «شیخ محمد بن راشد» (متوفی ۷۳۱ه‍) به کار برده است. ۴-   «عج»: مراد «شیخ …

اصطلاحات شیخ رهونی[۱] «بر شرح شیخ زرقانی» «تو»: مراد از این اصطلاح، «شیخ علامه ابوعبدالله محمد التاودی بن طالب بن سوده، فقیه مالکی» (و متوفی ۱۲۰۹ه‍) می‌باشد. وی اصالتاً از «اندلس» است که در شهر «فاس» پرورش یافت و رشد و نموّ نمود و در همانجا نیز اسکان و اقامت داشت.[۲] و در برخی جاها با علامت «ت» نیز به …

اصطلاحات شیخ دسوقی[۱] در حاشیه‌اش بر«شرح کبیر» شیخ احمد الدردیر[۲] «بن»: مراد «علامه شیخ محمد بن حسن بنانی ابوعبدالله» (متوفی ۱۱۹۴ه‍) می‌باشد.[۳] «طفی»: مراد «علامه شیخ مصطفی بن عبدالله الرماصی ابوالخیرات»(متوفی ۱۱۳۶ه‍) می‌باشد. وی دارای حاشیه‌ای بر «شرح التتائی علی مختصر خلیل» است.[۴] «ح»: مراد شیخ محمد بن محمد حطاب ابوعبدالله (متوفی ۹۵۴ه‍) می‌باشد. وی یکی از فقهای مالکی و …

اصطلاحات «ابن حاجب» در کتاب «جامع الامهات» هرگاه شیخ ابن حاجب «فیها» (در آن) گوید، مرادش از ضمیر «ها»، کتاب «المدونه» می‌باشد (گر چه مرجع ضمیر قبلاً ذکر نشده باشد)، چون کتاب «المدونه» به خاطر شهرت و استحضارش در اذهان، و کثرت تداول و تعاملش، در میان اهل مذهب مشهور و مُعرّف حضور همه است. بنابراین بدون ذکر مرجع، باز …

مصطلحات اعلام در فقه مالکی (۸) «القاضیان»(دوقاضی) مراد از «القاضیان» عبارتند از: قاضی ابوالحسن قصار علی ابن احمد (متوفی ۳۹۸ه‍). قاضی عبدالوهاب بن نصر (متوفی ۴۲۲ه‍). «القضاه الثلاثه»(قُضات سه گانه) «قُضات سه گانه»، عبارتند از: قاضی ابوالحسن قصار علی بن احمد(متوفی ۳۹۸ه‍). قاضی عبدالوهاب بن نصر (متوفی ۴۲۲ه‍). قاضی ابوالولید، باجی سلیمان بن خلف (متوفی ۴۷۴ه‍). «محمّد» هرگاه واژه‌ی «محمد»، …

مصطلحات اعلام در فقه مالکی (۷) «القرینان» (دو رفیق، دو یار، دو ملازم، دو جفت) مراداز«القرینان» عبارتند از: ۱- «اشهب بن عبدالعزیز بن داود ابو عمر» پس از وفات ابن قاسم، ریاست مذهب مالکی در مصر به ایشان ختم می‌شود و در سال ۲۰۴ه‍ چشم از جهان فروبست. ۲- «ابن نافع عبدالله بن سعید بن نافع». و علما، این دو …

مصطلحات اعلام در فقه مالکی (۶) «الشیخان» (دو رهبر و زعیم) مراد از «الشیخان» عبارتند از: ۱-«ابن ابی زید قیروانی عبدالله»؛ وی امام و پیشوای مالکی‌ها در عصر خویش بود و به سال ۳۸۶ ه‍  درگذشت. ۲- ابن القاسبی علی بن محمد بن خلف (متوفی ۴۰۳ ه‍) و برخی از علماء گفته‌اند که مراد از «الشیخان»، این دو عالم بزرگوار …

مصطلحات اعلام در فقه مالکی (۵) «الأخوان» (دوبرادر) مراد از «الاخوان» این دو عالم بزرگوار می‌باشد: «مطرف بن عبدالله بن یسار، ابو مصعب»، خواهرزاده‌ی امام مالک (متوفی۲۲۰ه‍). «ابن الماجشون(به ضم و فتح و کسر«جیم»)، عبدالملک بن عبدالعزیز بن عبدالله بن ابی‌سلمه الماجشون، ابومروان». وی شخصی فصیح و بلیغ، و فقیهی چیره دست، در فقه مالکی به شمار می‌آمد که در …

العراقیون» (علمای عراق) مراد از «العراقیون» این عده از علماء می‌باشند: قاضی اسماعیل بن اسحاق الازدی (متوفی ۲۸۲ه‍). قاضی ابوالحسن بن القصار علی بن احمد (متوفی ۳۹۸ه‍). ابوالقاسم، عبدالله بن الحسن بن الجلاب (متوفی ۳۷۸ه‍). ابوبکر، محمدبن عبدالله الابهری (متوفی ۳۹۵ه‍). قاضی، عبدالوهاب ابو محمد بن نصر(متوفی ۴۲۲ه‍). قاضی ابوبکر، محمدبن طیب الباقلانی (متوفی ۴۰۳ه‍). قاضی ابوالفرج، عمروبن عمرو(متوفی۳۳۰یا۳۳۱ه‍). «حطاب» …

مصطلحات اعلام در فقه مالکی(۳) «المغاربه»:(علمای مغرب زمین) مراد از «المغاربه» این عده از علماء هستند: ابومحمد بن عبدالله بن ابی زید قیروانی (متوفی ۳۸۶ه‍) ابوالحسن، علی بن محمد المعافری ابن القابسی (متوفی ۴۰۳ه‍) ابوبکر، محمد بن محمد بن اللباد (متوفی ۳۳۳ه‍) ابوالولید، سلیمان الباجی(متوفی ۴۷۴ه‍) ابوالحسن، علی بن محمد الربعی اللخمی (متوفی ۴۷۸ه‍) ابوالقاسم، عبد الرحمن قیروانی بن مِحرز …

 مصطلحات اعلام در فقه مالکی (۲) «المصریون»(علمای مصر) مراد از «مصریون» عبارتند از: ابوعبدالله، عبدالرحمن العتقی بن قاسم (متوفی ۱۹۱ه‍). ابومحمد، عبدالله بن وهب قرشی (متوفی ۱۹۷ه‍). ابوعمر، اشهب بن عبدالعزیز(متوفی ۲۰۴ه‍). ابومحمد، عبدالله بن حکم (متوفی ۲۱۰ه‍). اصبغ بن الفرج ابو عبدالله (متوفی ۲۲۵ه‍). ابوعبدالله، محمد بن ابراهیم اسکندری ابن. المواز(متوفی ۲۶۹ه‍). ابوعلی سند بن عنان الاسدی القاضی (متوفی …