عقيده

بزرگی فتنۀ دجّال فتنۀ وی بزرگ‌ترین یا یکی از بزر‌گ‌ترین فتنه‌ها از زمان آفرینش آدم تا وقوع قیامت به شمار می‌رود و دلیلش این است که الله به همراه دجّال، کارهای خارق‌العاده‌ای را به وجود می‌آورد که عقل‌ها را شگفت‌زده و افکار را متحیّر می‌سازد. روایت شده که دجّال با خود، بهشت و آتشی دارد و بهشت او، آتشش و …

اهداف دجّال این مخلوق قصد دارد که مردم دچار فتنه شوند و از دین‎شان برگردند و نیز آنان را فرا می‌خواند تا او را تصدیق کرده و باور کنند که وی پروردگار و معبودشان است؛ آن هم به‎وسیلۀ نشانه‌ها و امور خارق العاده‌ای که به او داده شده است.

ادّعاهای دجّال او ابتدا ادّعای پیامبری و سپس ادّعای ربوبیّت و الوهیّت می‌کند.

سرعت انتقال دجّال در زمین دجّال پس از ظهور، در زمین سیر می‌کند و داخل هر شهری می‌شود مگر مکّه و مدینه که نمی‌تواند واردشان گردد، چون فرشتگان از این دو شهر حفاظت می‌کنند.

محلّ خروج دجّال این مخلوق از سمت مشرق؛ یعنی از خراسان و از بین یهودیان اصفهان آشکار می‌شود.

ویژگی و صفات دجّال او مردی از آدمیان بوده و دارای صفات بسیاری است که در احادیث بیان شده تا مردم وی را بشناسند و از شرّش برحذر باشند و برای اینکه وقتی ظهور کند، مؤمنان او را بشناسند و دچار فتنه نگردند، بلکه از این موضوع آگاه باشند. این ویژگی‌ها او را از دیگران جدا و مشخّص می‌سازد و …

تعریف مسیح دجّال یعنی همان عامل گمراهی که در آخرالزّمان آشکار می‌شود و به‎وسیلۀ نشانه‌ها و کارهای خارق العاده‌ای که به وی داده شده است؛ مانند فرستادن باران، زنده‌کردن زمین به‎وسیلۀ گیاه و امثال آن، مردم را به فتنه می‌اندازد.

پی‌درپی‌بودن ظهور نشانه‌های کبرای قیامت صرف‌نظر از ترتیب نشانه‌های بزرگ قیامت، وقتی یکی از آن‎ها آشکار گردد، علائم دیگر نیز پس از آن به وقوع می‌پیوندند؛ مانند مهره‌های ستون فقرات که در پیِ یکدیگرند و فاصله‌ای در میان‎شان نیست.[۱] طبرانی در معجم الأوسط، از ابوهریره س روایت نموده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «خُرُوجُ الآیَاتِ بَعْضُهَا عَلَى أَثَرِ …

ترتیب علائم بزرگ قیامت (۲)   عبدالله بن عمرو ب می‌گوید: حدیثی را از رسول الله صلی الله علیه وسلم حفظ نمودم که هرگز آن را فراموش نمی‌کنم؛ از ایشان چنین شنیدم: «إِنَّ أَوَّلَ الْآیَاتِ خُرُوجًا، طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا، وَخُرُوجُ الدَّابَّهِ عَلَى النَّاسِ ضُحًى، وَأَیُّهُمَا مَا کَانَتْ قَبْلَ صَاحِبَتِهَا، فَالْأُخْرَى عَلَى إِثْرِهَا قَرِیبًا»[۱]؛ «همانا نخستین نشان‎های که آشکار می‌گردد، طلوع …

ترتیب علائم بزرگ قیامت (۱) احادیثی که بیانگر نشانه‌های بزرگ قیامت هستند، آن‎ها را باهم و بدون ترتیب بیان کرده‌اند، زیرا ترتیب‎شان در گفتار، نشانۀ ترتیب آن‎ها در وقوع نبوده و به‎وسیلۀ حرف «و» عطف شده‌اند که مقتضی ترتیب نیست. ترتیب آن‎ها در برخی متون، برخلاف ترتیب‎شان در متون دیگر آمده است.[۱] اکنون خلاصه‌ای از احادیثی که نشانه‌های قیامت را …

فلسفۀ پیش‌انداختن نشانه‌های قیامت و آگاه‌نمودن مردم از آن‎ها قرطبی می‌گوید: «دلیل جلوانداختن نشانه‌های قیامت و آگاه‌نمودن مردم از آن‎ها این است که از خواب بیدار شوند و مواظب باشند و توبه و رجوع نمایند تا مبادا ناگهان فرا رسد و دیگر فرصت جبران نباشد. بنابراین شایسته است که مردم پس از ظهور نشانه‌های قیامت، به فکر خویش باشند و …

انواع نشانه‌های قیامت این علائم بر دو نوع هستند: أ- نشانه‌های صغری علائمی که سال‌هایی طولانی پیش از فرارسیدن قیامت آشکار می‌گردد و مرسوم و متداول است؛ مانند از بین‌رفتن عالمان، ظهور جهل، نوشیدن شراب، فخر به بنا و ساختمان و خانه و امثال آن. برخی از این نشانه‌ها همزمان با علائم کبری هستند. ب- نشانه‌های کبری امور مهم و …

مراد از «ساعه» در قرآن کریم هدف از آن، قیامت کبری است.[۱] [۱]– نک: أشراط السّاعه، ص ۷۵٫

اصطلاحات و انواع شرعی قیامت از نظر شریعت، قیامت بر سه نوع است: أ- قیامت صغری همان مرگ انسان که هرکس بمیرد، قیامتش فرا رسیده و وارد جهان آخرت می‌شود. ب- قیامت وسطی وفات مردم یک قرن. ج- قیامت کبری برانگیخته‌شدن مردم از قبرها برای حساب و جزا.[۱] [۱]– نک: أشراط السّاعه، صص ۷۴- ۷۵٫

مفهوم أشراط السّاعه یعنی همان نشانه‌ها و علائم پیش از قیامت که بیانگر نزدیکی و برپایی آن و اتمام دنیا هستند.[۱] [۱]– نک: معجم مقاییس اللّغه، ج ۳، ص ۳۶۰؛ التّذکره، ص ۷۰۹؛ لسان العرب، ج ۷، ص ۳۲۸؛ فتح الباری، ج ۱۳، ص ۷۹٫

وجه تسمیۀ «ساعه» دلیل این نامگذاری نزدیک‌بودن قیامت بوده، زیرا هرچیز آمدنی نزدیک است، یا به سبب سرعت حساب در آن روز، یا چون به طور ناگهانی در یک زمانی فرا می‌رسد، یا اینکه در روز قیامت، ارواح سریع به جسم‌ها منتقل می‌شوند و یا بنا به دلایل دیگر، «ساعه» نامیده شده است.[۱] [۱]– نک: التّذکره، صص ۲۴۵- ۲۴۶٫

مفهوم واژۀ «ساعه» أ- از نظر لغوی، اصل این کلمه، «سَوَع» بوده است.[۱] واژۀ «ساعه» از نظر لغوی و عرفی در چندین معنا کاربرد دارد که غالبا به مفهوم زمان یا بخشی از آن و یا حال حاضر است. قرطبی می‌گوید: «در زبان عربی، کلمۀ “ساعه” به معنای بخش نامعیّنی از زمان و از نظر عرفی، به معنای یک بخش …

مفهوم أشراط اصل این واژه «شَرَطَ» و أشراط جمع آن است. ابن فارس می‌گوید: «شین، راء و طاء دلالت بر عَلَم، نشانه و مفاهیمی نزدیک به آن می‌کند.»[۱] ابن منظور چنین می‌آورد: «شَرَط به معنای نشانه بوده و جمع آن، أشراط می‌شود.»[۲] [۱]– معجم مقاییس اللّغه، ابن فارس، ج ۳، ص ۲۶۰٫ [۲]– لسان العرب، ج ۷، ص ۳۲۸٫

ایمان به نشانه‌های قیامت به معنای تنبلی و استفاده‌نکردن از اسباب نیست زیرا این نشانه‌ها از امور تقدیری و مربوط به ارادۀ الهی است و ما از نظر شرع و دین، مکلّف به انجام تکالیف شرعی هستیم؛ همچون اطاعت از الله، جهاد در راه او، کسب علم، دعوت إلی الله، امر به معروف و نهی از منکر، صبر بر آزار …

دیدگاه صحیح دربارۀ نشانه‌های قیامت باید به آنچه در متون شرعی دربارۀ قیامت آمده است، ایمان بیاوریم و نباید خود را مکلّف به درخواست قیامت و تطبیق آن بر واقعیّت سازیم. بلکه باید تفسیر قیامت را به واقع بسپاریم؛ یعنی وقوع آن به صورتی است که در متون شرعی بیان شده و بر این اساس، بدون دلیل و از روی …

قواعدی عام و کلّی درباره قیامت بدون تردید قیامت خواهد آمد: ﴿إِنَّ ٱلسَّاعَهَ ءَاتِیَهٌ﴾ [طه: ۱۵] «قطعاً قیامت خواهد آمد.» قیامت نزدیک است: ﴿ٱقۡتَرَبَتِ ٱلسَّاعَهُ وَٱنشَقَّ ٱلۡقَمَرُ﴾ [القمر: ۱] «قیامت نزدیک شد و ماه بشکافت.» فقط اللهأ از زمان قیامت باخبر است: ﴿یَسۡ‍َٔلُونَکَ عَنِ ٱلسَّاعَهِ أَیَّانَ مُرۡسَىٰهَاۖ قُلۡ إِنَّمَا عِلۡمُهَا عِندَ رَبِّیۖ لَا یُجَلِّیهَا لِوَقۡتِهَآ إِلَّا هُوَ﴾ [الأعراف: ۱۸۷] «[ای …

درک و احساس مخلوق محدود به قدرتی است که الله تعالی به آنان بخشیده است مخلوقات نمی‌توانند هر چیزی را بفهمند و همان‌گونه که چشمان، گوش‌ها و توانشان حدّی دارد، عقل‌ها نیز حدّ و محدوده‌ای دارند. گاهی اوقات الله تعالی هفت آسمان و زمین و آنچه در میانشان است و هر چیزی که به حقیقت، الله متعال را تسبیح می‌گوید …

نعمت، عذاب، وسعت یا تنگی قبر را فقط میّت و صاحب قبر احساس می‌کند به عنوان نمونه، چنانکه قبلاً بیان گردید انسان در خواب‌ می‌بیند که در مکانی تنگ و وحشت‌آور یا در محلّی وسیع و خرّم قرار دارد، امّا از نظر و دید دیگران، حالتش تغییر نمی‌کند و وی را در بستر و پوشش خودش می‌بینند.

عقل منکر وقوع عذاب قبر نیست در پاراگراف قبلی، مطلبی در این زمینه بیان گردید و علاوه بر آن، گاهی اوقات انسان خواب صادقانه و مطابق با واقعیّت می‌بیند و بسا اوقات ممکن است فردی پیامبر ج را با ویژگی‌های خودشان ببیند، که در این صورت، قطعاً ایشان را دیده است. این درحالی است که فرد، خوابیده در بستر و اتاق …

حسّ و تجربه دلالت بر وقوع عذاب قبر دارد انسانِ به خواب‌رفته گاهی اوقات خواب می‌بیند که در محلّی وسیع و خرّم و برخوردار از نعمت یا در مکانی تنگ و وحشت‌آور و دردناک است و بسا اوقات بر اثر آنچه دیده، بیدار می‌شود و نشانۀ درد را در بدنش احساس می‌کند، هرچند در بستر و داخل اتاق خویش است. …

حالات و شرایط برزخ از امور غیبی است و از طریق حس درک نمی‌شود اگر این موارد به‎وسیلۀ حس فهمیده می‌شد، قطعاً فایدۀ ایمان به غیب مفهوم و معنایی نداشت و مؤمنان به غیب و انکارکنندگان آن یکسان بودند.

عذاب و نعمت‌های قبر بر اساس شریعت ثابت است علاوه بر متونی که قبلا بیان گردید، ابن عبّاس ب روایت نموده که پیامبر صلی الله علیه وسلم از کنار دو قبر عبور کرده و فرمودند: «یُعَذَّبَانِ، وَمَا یُعَذَّبَانِ فِی کَبِیرٍ، بَلَى، کَانَ أَحَدُهُمَا لاَ یَسْتَتِرُ مِنْ بَوْلِهِ، وَکَانَ الآخَرُ یَمْشِی بِالنَّمِیمَهِ»؛ «[صاحب این دو قبر] عذاب می‌شوند؛ آن هم نه به سبب …

عوامل عذاب قبر و اسباب نجات از آن به طور خلاصه و کلّی می‌توان گفت که عدم‌شناخت نسبت به الله تعالی، سرپیچی از دستورات او و ارتکاب گناهان باعث عذاب قبر می‌شوند. و اسباب نجات از آن، بر عکس موارد فوق است.[۱] [۱]– نک: الرّوح، ص ۱۳۴٫

عذاب قبر دائمی است یا موقّتی؟ این عذاب بر دو نوع است: أ- عذاب دائمی که آیۀ زیر بیانگر آن است: ﴿ٱلنَّارُ یُعۡرَضُونَ عَلَیۡهَا غُدُوّٗا وَعَشِیّٗاۚ وَیَوۡمَ تَقُومُ ٱلسَّاعَهُ أَدۡخِلُوٓاْ ءَالَ فِرۡعَوۡنَ أَشَدَّ ٱلۡعَذَابِ﴾ [غافر: ۴۶] «[آن عذاب] آتش [دوزخ است] که هر صبح و شام بر آن عرضه می‌شوند و روزی ‌که قیامت برپا می‌گردد [گفته می‌شود:] آل فرعون …

عذاب و نعمت‌های قبر به بدن می‌رسد یا به روح؟ عذاب و نعمت‌های قبر هم به بدن و هم به روح می‌رسد. شیخ الإسلام ابن تیمیّه می‌گوید: «پیشینیان این امّت و امامان آن معتقدند که هرگاه فردی بمیرد، نعمت یا عذاب به او؛ یعنی هم به روح و هم به جسمش می‌رسد و روح پس از جداشدن از بدن، برخوردار …

آیا عذاب و نعمت‌های قبر مختصّ به مدفون در قبر است یا شامل همه می‌شود؟ در پاسخ باید گفت که عذاب و نعمت‌های قبر شامل افراد مدفون در قبر و غیر آن می‌شود؛ هرکس که بمیرد و مستحقّ عذاب یا نعمت باشد، به وی خواهد رسید؛ فرقی نمی‌کند که در قبر شود یا نه و فرقی ندارد که در صحرا …

ایمان به عذاب و نعمت‌های قبر بدون کیفیّت است شریعت اموری که از نظر عقلی محال باشد را بیان نمی‌کند، امّا از مواردی که عقول را به حیرت و تعجّب وا می‌دارد، سخن می‌گوید؛ بازگشت روح به بدن، به گونه‌ای که ما در دنیا می‌شناسیم نیست، بلکه به شکل دیگری به آن باز خواهد گشت.[۱] [۱]– شرح العقیده الطّحاویّه، ص …

اثبات نعمت‌ها و عذاب قبر در قرآن کریم در چندین آیه اشاره شده که نعمت‌ها و عذاب قبر در برزخ وجود دارد و به وقوع می‌پیوندد. بخاری در کتاب الجنائز، عذاب قبر را روشن ساخته و بخشی را به این موضوع اختصاص داده و آیات زیر را آورده است: ﴿وَلَوۡ تَرَىٰٓ إِذِ ٱلظَّٰلِمُونَ فِی غَمَرَٰتِ ٱلۡمَوۡتِ وَٱلۡمَلَٰٓئِکَهُ بَاسِطُوٓاْ أَیۡدِیهِمۡ أَخۡرِجُوٓاْ …

تواتر احادیث دربارۀ نعمت‌ها و عذاب قبر شارح «العقیده الطّحاویّه» می‌گوید: «بدون تردید احادیث متواتر و فراوانی از رسول الله صلی الله علیه وسلم در مورد عذاب و نعمت‌های قبر برای کسی که شایستۀ این مطلب است، به اثبات رسیده و از این رو، باور و ایمان به این موضوع واجب است.»[۱] شیخ الإسلام ابن تیمیّه چنین می‌آورد: «دیدگاه سایر مسلمانان …

آیا از فرد غیر مکلّف سؤال می‌شود؟ در این باره نیز اختلاف است. شیخ الإسلام ابن تیمیّه  می‌گوید: «احادیث متواتری از پیامبر صلی الله علیه وسلم در مورد فتنۀ قبر نقل شده و براء بن عازب، انس بن مالک، ابوهریره و دیگران ش این احادیث را روایت نموده‌اند. فتنه و سؤال قبر برای تمامی مکلّفان است مگر پیامبران  که در این …

آیا کودکان هم در قبرهایشان امتحان می‌شوند؟ در این زمینه، دو دیدگاه وجود دارد: از آنان سؤال می‌شود، زیرا خواندن نماز میّت و درخواست اینکه الله تعالی آنان را از عذاب و فتنۀ قبر حفاظت نماید، مشروع شده است. گروهی نیز معتقدند که از آنان سؤال نمی‌شود، چون پرسش از کسی انجام می‌گیرد که آگاه به رسول و فرستنده باشد …

آیا انسان کافر در قبر خود مورد فتنه و امتحان قرار می‌گیرد؟ دیدگاه صحیح این است که شخص کافر نیز دچار فتنه می‌شود و از این رو فتنۀ قبر برای کافر و غیر کافر است، چنانکه در احادیث قبلی بیان شده که انسان کافر و منافق پس از سؤال نکیر و منکر می‌گویند: «آه، آه، من نمی‌دانم.»

آیا امّت‌های پیشین هم فتنۀ قبر دارند یا اینکه مورد مذکور مخصوص مسلمانان است؟ برخی از علما می‌گویند: امّت‌های پیشین فتنۀ قبر ندارند، چون از رسولان‎شان فرمان نبردند و از این رو، در عذابشان تعجیل می‌گردد، ولی از امّت اسلام عذاب به طور موقّت برداشته شده و پیامبر ج با شمشیر فرستاده شدند و هرکس که از ترس کشته‌شدن، مسلمان شود …

توصیف و نام آن دو فرشته (منکر و نکیر) در برخی از احادیث، توصیف دو فرشتۀ مسؤول فتنۀ قبر و نام آن‎ها آمده است. ابوهریره  روایت می‌کند که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «إِذَا قُبِرَ الْمَیِّتُ – أَوْ قَالَ: أَحَدُکُمْ- أَتَاهُ مَلَکَانِ أَسْوَدَانِ أَزْرَقَانِ، یُقَالُ لأَحَدِهِمَا: الْمُنْکَرُ، وَلِلآخَرِ: النَّکِیرُ»[۱]؛ «وقتی میّت-یا فرمودند: یکی از شما- در قبر نهاده می‌شود، …

چگونگی فتنۀ قبر وقتی مرده در قبر نهاده می‌شود، روح به بدنش باز می‌گردد و از وی سؤال شده و گفته می‌شود: پروردگار تو کیست؟ دین تو چیست؟ و پیامبرت چه کسی است؟ انسان مؤمن می‌گوید: پروردگارم، الله و دینم اسلام و پیامبرم محمّد ج است. امّا الله ظالمان را گمراه نموده و شخص کافر [باحسرت] می‌گوید: آه، آه، نمی‌دانم. انسان …

فتنۀ قبر فتنه چندین معنا دارد؛ از جمله امتحان و آزمایش، چنانکه الله تعالی می‌فرماید: ﴿لِنَفۡتِنَهُمۡ فِیهِ﴾ [طه: ۱۳۱] «تا آنان را در آن بیازماییم.» همچنین به معنای شرک است: ﴿وَقَٰتِلُوهُمۡ حَتَّىٰ لَا تَکُونَ فِتۡنَهٞ﴾ [البقره: ۱۹۳] «و با آنان جنگ کنید تا فتنه [شرک] باقی نماند.» علاوه بر این، به معنای سوزاندن و مجازات به‎وسیلۀ آتش می‌آید: ﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ …

تعریف قبر محلّ دفن انسان که جمعش قبور می‌شود و «مقبُره» یا «مقبَره» محلّ قبرستان و «مقبَر» محلّ قبر را گویند.[۱] [۱]– نک: لسان العرب، ج ۵، ص ۶۸٫

مفهوم برزخ أ- مفهوم لغوی برزخ این واژه در زبان عربی به معنای مانع میان دو شیء است. الله ـ می‌فرماید: ﴿وَجَعَلَ بَیۡنَهُمَا بَرۡزَخٗا﴾ [الفرقان: ۵۳] «و در میان آن دو مانعی قرار داد.» مراد از برزخ، مانع است. ب- مفهوم شرعی برزخ «یعنی منزل پس از مرگ تا هنگام برانگیخته‌شدن. الله می‌فرماید: ﴿وَمِن وَرَآئِهِم بَرۡزَخٌ إِلَىٰ یَوۡمِ یُبۡعَثُونَ﴾ [المؤمنون: ۱۰۰] …

مرگ أ- تعریف مرگ مرگ، ضد و نقیض زندگی است. قرطبی می‌گوید: «عالمان بر این باورند که مرگ نیستی محض یا فنای صِرف نیست، بلکه قطع رابطۀ روح با بدن و جداشدن آن و ایجاد مانع در میان آن دو و تغییر وضعیّت و انتقال از یک منزل به منزلی دیگر است.»[۱] ب- مرگ، ناگهان فرا می‌رسد قرطبی چنین می‌آورد: …

  فلسفۀ آفرینش شیطان (۶) ظهور بسیاری از نشانه‌ها و آفرینش شگفت‌انگیز الهی بدون تردید بر اثر وقوع کفر و شر بوسیلۀ افراد کافر و ظالم، بسیاری از نشانه‌ها و عجایب خلقت آشکار می‌گردد؛ مانند طوفان، باد، هلاکت قوم ثمود و قوم لوط، سردشدن آتش برای ابراهیم به گونه‌ای که وی را صحیح و سالم نگه داشت، نشانه‌هایی که توسّط …