۱- ابن عباس می گوید: «به محکم ایمان آورده شده و بر مبنای آن دینداری می شود. و به متشابه ایمان آورده شده اما بر مبنای آن دینداری نمی شود. و همه ی آنها (محکم و متشابه) از جانب الله متعال نازل شده است.[۱] ۲- ام المومنین عایشه می گوید: «رسوخ آنها در علم این بود که به متشابه آن …

رسول خدا فرمودند: «… إِنَّ الْقُرْآنَ لَمْ یَنْزِلْ یُکَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضًا، بَلْ یُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضًا، فَمَا عَرَفْتُمْ مِنْهُ، فَاعْمَلُوا بِهِ، وَمَا جَهِلْتُمْ مِنْهُ، فَرُدُّوهُ إِلَى عَالِمِهِ»:[۱] «قرآن نازل نشده که بخش های آن یکدیگر را تکذیب کنند، بلکه بخش های آن یکدیگر را تصدیق می کنند. پس آنچه از آن را دانستید، بدان عمل کنید و آنچه را ندانستید، به …

 «وَمَا یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ» یعنی این سخن را کسی نمی گوید و بدان ایمان ندارد و در حدود آن توقف نمی کند و پیروی از متشابهات را رها نمی کند مگر کسی که صاحب «لُبّ» باشد که همان عقل است و «لُب» هر چیز، خالص آن می باشد و از این جهت است که به عقل، لب می گویند.

راسخان در علم کسانی هستند که در میان بزرگان علم و دانش، از حیث رسوخ، نه غلبه بر چیزی شناخته شده می باشند. – رسوخ نزول چیزی سنگین در چیزی سست و نرم است. – بنابراین به دلیل رسوخ آنها در علم با تکیه بر صفای یقین و اطمینان، بر نور علم غلبه نکردند، پس خداوند متعال آنها را در …

خداوند متعال می فرماید: «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ[۱] الاالله» قاریان قرآن در وقف نمودن در این موضع اختلاف کرده اند: ۱- توقف کردن در لفظ جلاله «الله»؛ از ابن عباس روایت است که می گوید: «تفسیر بر چهار بخش است: الف) تفسیری که هیچکس در دانستن آن معذور نیست. ب) تفسیری که عرب بر مبنای زبان عربی می دانند.  ج) تفسیری …

و معنای «ابْتِغَاء الْفِتْنَهِ» اراده شرک و نیز ایجاد شبهه بیان شده که به صواب نزدیک تر است. ایجاد شبهات و ابهام در بین مومنان تا اینکه روابط مستحکم میان آنها را تبدیل به پراکندگی و تفرقه کنند. و مردم را به سوی انحراف و کجی سوق دهند. و پیروان شان را با استدلال به قرآن در مورد بدعت شان …

چنانکه خداوند متعال می فرماید: «فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ» یعنی از آیاتی پیروی می کنند که الفاظ آن شبیه به هم هستند و معانی مختلفی را احتمال دارند، تا اینکه اینگونه با ادعای خود تاویلات نادرست و تفسیر های نا صواب و گمراهی و انحراف خود از راه حق را محقق و ثابت نموده و با این روش بر کسانی …

«فَأَمَّا الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ»؛ «الزیغ» به معنای «المیل»: (انحراف) می باشد. و «زاغت الشمس»: (خورشید مایل شد) و «زاغت الابصار»: (چشم ها منحرف شدند.) از این قبیل است. و زمانی گفته می شود: «زاغ، یزیغ، زیغا) که قصد و نیت را رها کند. و منظور از «زیغ» در اینجا، شدیدترین نوع انحراف می باشد، همان انحراف قلب از مسیر …

اینکه می فرماید: «وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ» متشابهات آیاتی هستند که احتمال وجوه متعدد دارند و به خودی خود مشخص نیست که کدامین وجه، مقصود و مراد آن است تا اینکه به آیه محکم در آن مساله مراجعه شود. مانند حروف مقطعه در اوایل سوره ها و آیات منسوخ و تقدیم و تاخیر و امثال و اقسام آن؛ به این آیات ایمان …

خداوند متعال می­ فرماید: «هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ» یعنی آیات محکمات اصل و ریشه­ی کتاب هستند که به هنگام ابهام و پوشیدگی به آنها مراجعه می­شود که آیاتی واضح و روشن بوده و دلالت آنها واضح و آشکار می­باشد و هیچ ابهام و پوشیدگی در آنها نیست. و «الام» عبارت است از امر جامعی که بدان مراجعه می­شود. و گفته شده: …

خداوند متعال می­فرماید: «مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْکَمَاتٌ» محکمات در آیات قرآن، آیاتی هستند که تاویل آنها دانسته شده و معنای آن فهمیده می­شود و هیچ ابهام و پوشیدگی در آنها نیست و تنها احتمال یک تاویل (تفسیر و معنی) را دارند و معانی آنها بسیار واضح و روشن و آشکار است و هیچ پوشیدگی و ابهامی در آنها نیست و شباهتی …

الف) قرآن کریم: خداوند متعال می­فرماید: «هُوَ الَّذِیَ أَنزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَهِ وَابْتِغَاء تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ» (آل عمران: ۷) «او کسی است که کتاب …

محکم و متشابه به دو گونه­ی عام و خاص اطلاق می­شوند. اطلاق عام محکم و متشابه: محکم و متشابه در معنای عام کلی، تقریبا مترادف یکدیگر می­باشند. چنانکه خداوند متعال تمام قرآن را به محکم بودن توصیف نموده است. می­فرماید: «کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ» (هود: ۱) یعنی آیات آن استوار و نیکوست. به این معنا که اخبار آن راست و درست …

«الاِحکام» در لغت[۱] به دو معنا به کار رفته است: ۱- به معنای منع و بازداشتن؛ عرب می­گوید: «حکمتُ و احکمت و حکّمت» یعنی منع کرده و باز داشتم. و حاکم نیز به این معنا می­باشد که ظالم را از ظلم منع نموده و باز می­دارد. اصمعی می­گوید: «اصل حکمت به معنای بازداشتن انسان از ظلم است». ۲- اتقان (استواری …

«عَنْ أَبِی هُرَیْرَهَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: یُؤْذِینِی ابْنُ آدَمَ یَسُبُّ الدَّهْرَ وَأَنَا الدَّهْرُ، بِیَدِی الأَمْرُ أُقَلِّبُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ». از ابوهریره رضی الله عنه روایت شده است که گفت: پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمودند: خداوند متعال می‌فرماید: «فرزند آدم (انسان) [وقتی که) به زمانه دشنام می‌دهد مرا …

عَنْ أَبِی بَکْرَهَ: أَنَّهُ انْتَهَى إِلَى النَّبِیِّ صلى الله علیه وسلم وَهُوَ رَاکِعٌ، فَرَکَعَ قَبْلَ أَنْ یَصِلَ إِلَى الصَّفِّ، فَذَکَرَ ذَلِکَ لِلنَّبِیِّ ، فَقَالَ: «زَادَکَ اللَّهُ حِرْصًا وَلا تَعُدْ». (بخارى:۷۸۳) ابوبکره می‏گوید: روزی وارد مسجد شدم. آن حضرت صلى الله علیه وسلم در رکوع بود. قبل از رسیدن به صف، به رکوع رفتم. پس از خواندن نماز، آن را با …

روی‌آوردن به قرآن: قرآن عظیم حبل الله المتین ونور مبین است که هرکس به آن چنگ زند خداوند او را پناه می‌دهد و هرکس از آن پیروی کند خداوند او را نجات می‌دهد و هرکس به سوی قرآن فرا خواند به راه راست هدایت خواهد شد. خداوند متعال صراحتا بیان نموده‌اند که هدف از نازل نمودن تدریجی قرآن چیزی جز …

قبل از اینکه به مردم چیزی بیاموزی با آنان مهربانی کن، زیرا الله متعال در کتاب خود رحمت را بر علم مقدم داشته است: ﴿الرَّحْمَنُ (۱) عَلَّمَ الْقُرْآنَ﴾. ([پروردگار] رحمان (۱) قرآن را یاد داد). و می‌فرماید: ﴿آتَیْنَاهُ رَحْمَهً مِنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا﴾. (از جانب خود به او رحمتی عطا کرده و از نزد خود به او دانشی …

دوستی فقط به معنای هم‌صحبتی و همراهی بدنی نیست، بلکه مفهوم آن می‌تواند آنقدر گسترده باشد که همراهی در منهج و روش را در بر گیرد. در این سخن پروردگار متعال دقت کن: ﴿فَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذَنُوبًا مِّثْلَ ذَنُوبِ أَصْحَابِهِمْ﴾. (پس برای کسانی که ستم کرده‌اند بهره‌ای است از عذاب، همانند بهره‌ی عذاب یاران [گذشته]شان). با وجود آنکه میان آن‌ها …

من چشم‌بسته در پی هیچ‌کس راه نمی‌روم، بلکه از هر عالمی [سخنش] را گرفته و یا رها می‌کنم، جز سخن الله و سخن رسول الله ﷺ که از راه صحیح به من رسیده باشد، همه‌اش را می‌پذیرم و از الله می‌خواهم مرا در عمل به آن یاری نماید. شیخ علی طنطاوی رحمه الله.

هرکه دوست دارد خداوند قوی‌تر و ثروتمندتر از او را به خدمتش درآورد به آنکه ضعیف‌تر و فقیرتر از خودش هست کمک کند. هریک خودمان را به جای دیگری قرار دهیم و همان چیزی را برای برادرمان بخواهیم که برای خود می‌خواهیم. شیخ علی طنطاوی رحمه الله.

اتفاقات سال پنجم هجری غزوه ی بنی قُرَیْظه ۱: ۳۰۴- رسول الله ﷺ بعد از غزوه ی خندق یا احزاب به خانه اشان بازگشتند، در این زمان جبریل علیه السلام نازل شد و به ایشان دستور داد بدون فوت وقت به جنگ یهود بنی قُرَیْظه برود. ۳۰۵- رسول الله ﷺ مجدّدًا سلاحشان را پوشیدند و خارج شدند و به یارانش …

اتفاقات سال پنجم هجری غزوه ی خندق (۲) ۲۹۹- در غزوه ی خندق معجزاتی برای رسول الله ﷺ رخ داد که عبارت بودند از: – زیاد شدن غذای اندک. – شکسته شدن سنگی بزرگ با سه ضربه. – بشارت به فتح فارس و روم. ۳۰۰- یهودیان بنی قُرَیْظه پیمانشان را با رسول الله ﷺ شکستند، این کار باعث شد فشار …

اتفاقات سال پنجم هجری غزوه ی خندق (۱) ۲۹۴- در شوال سال ۵ هجری غزوه ی خندق اتفاق افتاد، که به غزوه ی احزاب نیز معروف است، وسبب آن این بود که یهودیان، اعراب را برای حمله به مدینه ترغیب کرده بودند. ۲۹۵- یهودیان ۱۰ هزار نفر از احزاب (گروههای) مختلف را گرد آورده و آنان را تشویق به حمله …

اتفاقات سال هشتم هجری حادثه ی اِفْک (تهمت به ام المؤمنین عایشه رضی الله عنها): ۲۸۹- دو اتفاق بسیار مهم در غزوه ی بنی مُصْطَلِق افتاد: – ایجاد فتنه میان مهاجرین وانصار. – تهمت زدن به ام المؤمنین عایشه رضی الله عنها در حادثه اِفْک. ۲۹۰- ابن سلول و منافقینی که به دور او جمع شده بودند، سعی کردند آبروی …

دریاها با یکدیگر مخلوط نمی شوند یکی از خصوصیات دریاها که جدیدا دانسته شده است در ارتباط با این آیه مبارکه می باشد دو دریا را با هم نزدیک و مقابل کرده اما بین شان حدى است که تجاوز نمیکنند. (سوره الرحمن آیه ۱۹-۲۰). دریا شناسان در این نزدیکى ها دانسته اند که آبهای دریا ها با آنکه نزدیک همدیگر …

عَنْ أَبِى هُرَیْرَهَ رضی الله عنه أَنَّ رَسُولَ اللَّـهِ صلی الله علیه و آله و سلم قَالَ: «مَنْ سَلَکَ طَرِیقًا یَلْتَمِسُ فِیهِ عِلْمًا سَهَّلَ اللَّـهُ لَهُ بِهِ طَرِیقًا إِلَى الْـجَنَّهِ». رواه مسلم. ابوهریره رضی الله عنه می گوید: رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «آنکه در راهی رود که در آن علمی را می جوید، خداوند …

شرک بدترین گناهان شمرده میشود، اما به نظر میرسد نویسنده قرآن نتوانسته است در مورد اینکه الله شرک را میبخشد یا نمیبخشد تصمیم قاطعی بگیرد. در (سوره ۴ آیه ۴۸، ۱۱۶) میگوید نمیبخشد و در سوره (۴ آیه ۱۵۳) میگوید میبخشد. آیا کسانی که به زنان تهمت ناپاکی میزنند بخشیده میشوند؟ آری (سوره ۲۴ آیه ۵) نه (سوره ۲۴ آیه …

هیچ فرشته ای متکبر نیست، همه الله را اطاعت میکنند (سوره ۱۶ آیات ۴۹-۵۰)، اما “هان به فرشتگان گفتیم، آدم را سجده کنید” و همه آنها به آدم سجده کردند مگر ابلیس، ابلیس نافرمانی کرد و او بسیار متکبر است (سوره ۲ آیه ۳۴). جواب: اولا: کسی که این سخن را گفته، شخص جاهلی بوده و از قرآن اطلاعی ندارد، …

این قاعده خود دلیلی روشن و بیانگر این مطلب است که شریعت از هر جهت کامل است و داور نمودن آن در زندگی انسان ها امری واجب است. و به هیچ وجه خلل و نقصی در آن نیست و در بر گیرنده زندگی دینی و دنیوی انسان است و اگر احیانا اختلافی باشد، توجیه آن و رسیدن به حق در …

چنانکه به ظاهر میان حدیث و آیه زیر تعارض به نظر می رسد. رسول خدا فرمودند: «اِنَّکُمْ سَتَرَوْنَ رَبَّکُمْ کَمَا تَرَوْنَ هَذَا الْقَمَرَ، لَا تَضَامُّونَ فِی رُؤْیَتِهِ…»:[۱] «بزودی پروردگارتان را خواهید دید. چنانکه این ماه را می بینید و در دیدن آن دچار مشکل نمی شوید.» و اینکه خداوند متعال می فرماید: «لاَّ تُدْرِکُهُ الأَبْصَارُ» (انعام: ۱۰۳) «چشم ها او …

کسانی که مدعی تعارض در بین نصوص هستند، گمان برده اند این حدیث رسول الله  صلی الله علیه و سلم: «لَا یَدْخُلُ النَّارَ أَحَدٌ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ حَبَّهِ خَرْدَلٍ مِنْ إِیمَانٍ، وَلَا یَدْخُلُ الْجَنَّهَ أَحَدٌ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ حَبَّهِ خَرْدَلٍ مِنْ کِبْرِیَاءَ»[۱] با این حدیث رسول خدا در تعارض است که فرمودند: «مَا مِنْ عَبْدٍ قَالَ: لَا إِلَهَ إِلا اللَّهُ، …

۱- تعارض ظاهری میان دو آیه: امام بخاری به صورت معلق از سعید بن جبیر روایت می کند که می گوید: «مردی[۱] به ابن عباس گفت: به نظر من آیاتی در قرآن با یکدیگر در تعارض می باشند؛ سوال اول: مانند اینکه خداوند می فرماید: «فَإِذَا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلَا أَنسَابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَلَا یَتَسَاءلُونَ»[۲] با اینکه می فرماید: «وَأَقْبَلَ …

– جمع و سازگاری میان ادله: به این معنا که مجتهد تمام تلاش خود را در جهت جمع میان ادله به کار برد چرا که احتمال آن می رود دو دلیلِ به ظاهر در تعارض، در دو حالت مختلف وارد شده باشند[۱] یا اینکه رابطه عموم و خصوص در میان آنها وجود داشته باشد یا رابطه مطلق و مقید؛ چرا …

این روش اهل بدعت است که چون بخشی از دلیل شرعی را موافق و موید بدعت  خود می یابند، بدان استناد نموده و آن را در بین مسلمانانی که دچار ضعف علمی و ایمانی هستند، ترویج می دهند. محمد بن کعب قرظی رحمه الله در رد قدریه می گوید: «… آنها هرگز به یک آیه از کتاب الله به طور …

چنین است که احکام شریعت اقامه می شود؛ هر چیزی حکم نظیر و مانند خود را می گیرد و حکم مخالف آن از آن نفی می گردد. جمع بین امور مختلف ظلم است. چنانکه خداوند متعال می فرماید: «أَفَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ * مَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ» (قلم: ۳۵-۳۶) «آیا ما مسلمانان را همچون مجرمان (و گناهکاران) قرار می‌دهیم؟! شما را …

پس از اینکه روشن شد تعارضی بین دلایل شرعی نمی باشد، نکته ای که یادآوری آن ضروری به نظر می رسد، ذکر اسباب این تعارض ظاهری می باشد که اهل علم آنها را برشمرده اند که عبارتند از:  ۱- قواعد و ضوابطی که بین آیات قرآن و نصوص سنت می باشد مانند: عموم[۱] و تخصیص[۲] و اطلاق[۳] و تقیید[۴] و …

دیدگاه وجود تعارض میان دلایل شرعی بیانگر عدم ترجیح بین دلایلی است که به ظاهر با یکدیگر تعارض دارند و این برخلاف دیدگاه اصولی ها می باشد. و چنین دیدگاهی عمل به یکی از دو دلیل را بدون دلیلِ ترجیح صحیح می  داند. که همه این امور باطل و فاسد است.[۱] قائل بودن به وقوع تعارض میان دلایل شرعی، از …

اجماع:  ۱- امت اسلامی بر عدم جواز تعارض میان دلایل قطعی اتفاق نظر و اجماع دارد.[۱] ۲- ابوبکر باقلانی رحمه الله می گوید: «در مورد هر دو خبری که ثابت شده رسول خدا آنها را بیان نموده، به هیچ وجه، تصور وجود تعارض میان آنها صحیح نیست هرچند ظاهراً با یکدیگر در تعارض باشند. چرا که معنای تعارض بین دو …

الف) دلایل قرآنی: ۱- خداوند متعال می فرماید : «أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلَافًا کَثِیرًا» (نساء: ۸۲) «آیا در قرآن نمی‌اندیشند؟ که اگر از سوی غیر الله بود، قطعاً اختلاف بسیار در آن می‌یافتند». این جریر طبری رحمه الله می گوید: «یعنی ای پیامبر، آنچه از تنزیل نزد آنها آوردی، از سوی پروردگارشان …

تعارض: عبارت است از تقابل دو دلیل شرعی به گونه ای که اقتضای هریک از آنها عدم اقتضای دیگری است چه به صورت جزئی یا کلی، به گونه ای که جمع بین آنها ممکن نباشد. لازم است بدانیم دلایل شرعی هرگز با هم تعارض ندارند، اما تعارضی که میان نصوص کتاب و سنت به نظر مجتهد می رسد، تعارض ظاهری …

پژوهشگر به جمع بین نصوص در یک مساله نیاز دارد، یکسان است این مساله از جمله مسائل اعتقادی باشد یا از مسائل احکام می باشد به ویژه زمانی که تعارض آشکار یبین دلایل وجود داشته باشد چرا که جمع نصوص در یک مساله تصویری کامل از حکم (آن مساله) نشان می دهد از این جهت که نصوص با یکدیگر تناقض …

اگر تعارض بین دلیل نقلی و عقلی واقع شود، یکی از سه احتمال زیر وجود دارد: یکی از دلایل قطعی و دیگری ظنی است که در این صورت مقدم داشتن و ترجیح دلیل قطعی چه نقلی باشد یا عقلی، واجب است. اما اگر هر دو ظنی باشند، ترجیح دلیلی که راجح است واجب می باشد چه نقلی باشد یا عقلی؛ …

نقل صحیحِ غیر صریح، عقل را در استدلال به آن دچار اشتباه می کند. و در نتیجه یِ فهم ناکافی، تعارض عقل و نقل تصور می گردد. بنابراین عدم درک دلالتِ صحیحِ سمع، یکی از اسباب ادعای تعارض میان معقول و منفول می باشد. مثال این مورد حدیث ابوهریره است که می گوید: رسول خدا فرمودند: «إِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ …

چون نقل دروغ، جعلی یا ضعیف باشد با عقل صحیحِ صریح در تعارض خواهد بود. و عقل صحیح صریح بیانگر آن است که الله متعال موجود است و او خالق هر چیزی است و او بوده است و چیزی قبل از او نبوده است و تمام آیات کونی و شرعی و دلایل عقلی و فطری جز بر این مهم دلالت …