قواعدی عام و کلّی درباره قیامت بدون تردید قیامت خواهد آمد: ﴿إِنَّ ٱلسَّاعَهَ ءَاتِیَهٌ﴾ [طه: ۱۵] «قطعاً قیامت خواهد آمد.» قیامت نزدیک است: ﴿ٱقۡتَرَبَتِ ٱلسَّاعَهُ وَٱنشَقَّ ٱلۡقَمَرُ﴾ [القمر: ۱] «قیامت نزدیک شد و ماه بشکافت.» فقط اللهأ از زمان قیامت باخبر است: ﴿یَسۡ‍َٔلُونَکَ عَنِ ٱلسَّاعَهِ أَیَّانَ مُرۡسَىٰهَاۖ قُلۡ إِنَّمَا عِلۡمُهَا عِندَ رَبِّیۖ لَا یُجَلِّیهَا لِوَقۡتِهَآ إِلَّا هُوَ﴾ [الأعراف: ۱۸۷] «[ای …

درک و احساس مخلوق محدود به قدرتی است که الله تعالی به آنان بخشیده است مخلوقات نمی‌توانند هر چیزی را بفهمند و همان‌گونه که چشمان، گوش‌ها و توانشان حدّی دارد، عقل‌ها نیز حدّ و محدوده‌ای دارند. گاهی اوقات الله تعالی هفت آسمان و زمین و آنچه در میانشان است و هر چیزی که به حقیقت، الله متعال را تسبیح می‌گوید …

نعمت، عذاب، وسعت یا تنگی قبر را فقط میّت و صاحب قبر احساس می‌کند به عنوان نمونه، چنانکه قبلاً بیان گردید انسان در خواب‌ می‌بیند که در مکانی تنگ و وحشت‌آور یا در محلّی وسیع و خرّم قرار دارد، امّا از نظر و دید دیگران، حالتش تغییر نمی‌کند و وی را در بستر و پوشش خودش می‌بینند.

عقل منکر وقوع عذاب قبر نیست در پاراگراف قبلی، مطلبی در این زمینه بیان گردید و علاوه بر آن، گاهی اوقات انسان خواب صادقانه و مطابق با واقعیّت می‌بیند و بسا اوقات ممکن است فردی پیامبر ج را با ویژگی‌های خودشان ببیند، که در این صورت، قطعاً ایشان را دیده است. این درحالی است که فرد، خوابیده در بستر و اتاق …

حسّ و تجربه دلالت بر وقوع عذاب قبر دارد انسانِ به خواب‌رفته گاهی اوقات خواب می‌بیند که در محلّی وسیع و خرّم و برخوردار از نعمت یا در مکانی تنگ و وحشت‌آور و دردناک است و بسا اوقات بر اثر آنچه دیده، بیدار می‌شود و نشانۀ درد را در بدنش احساس می‌کند، هرچند در بستر و داخل اتاق خویش است. …

حالات و شرایط برزخ از امور غیبی است و از طریق حس درک نمی‌شود اگر این موارد به‎وسیلۀ حس فهمیده می‌شد، قطعاً فایدۀ ایمان به غیب مفهوم و معنایی نداشت و مؤمنان به غیب و انکارکنندگان آن یکسان بودند.

عذاب و نعمت‌های قبر بر اساس شریعت ثابت است علاوه بر متونی که قبلا بیان گردید، ابن عبّاس ب روایت نموده که پیامبر صلی الله علیه وسلم از کنار دو قبر عبور کرده و فرمودند: «یُعَذَّبَانِ، وَمَا یُعَذَّبَانِ فِی کَبِیرٍ، بَلَى، کَانَ أَحَدُهُمَا لاَ یَسْتَتِرُ مِنْ بَوْلِهِ، وَکَانَ الآخَرُ یَمْشِی بِالنَّمِیمَهِ»؛ «[صاحب این دو قبر] عذاب می‌شوند؛ آن هم نه به سبب …

عوامل عذاب قبر و اسباب نجات از آن به طور خلاصه و کلّی می‌توان گفت که عدم‌شناخت نسبت به الله تعالی، سرپیچی از دستورات او و ارتکاب گناهان باعث عذاب قبر می‌شوند. و اسباب نجات از آن، بر عکس موارد فوق است.[۱] [۱]– نک: الرّوح، ص ۱۳۴٫

عذاب قبر دائمی است یا موقّتی؟ این عذاب بر دو نوع است: أ- عذاب دائمی که آیۀ زیر بیانگر آن است: ﴿ٱلنَّارُ یُعۡرَضُونَ عَلَیۡهَا غُدُوّٗا وَعَشِیّٗاۚ وَیَوۡمَ تَقُومُ ٱلسَّاعَهُ أَدۡخِلُوٓاْ ءَالَ فِرۡعَوۡنَ أَشَدَّ ٱلۡعَذَابِ﴾ [غافر: ۴۶] «[آن عذاب] آتش [دوزخ است] که هر صبح و شام بر آن عرضه می‌شوند و روزی ‌که قیامت برپا می‌گردد [گفته می‌شود:] آل فرعون …

عذاب و نعمت‌های قبر به بدن می‌رسد یا به روح؟ عذاب و نعمت‌های قبر هم به بدن و هم به روح می‌رسد. شیخ الإسلام ابن تیمیّه می‌گوید: «پیشینیان این امّت و امامان آن معتقدند که هرگاه فردی بمیرد، نعمت یا عذاب به او؛ یعنی هم به روح و هم به جسمش می‌رسد و روح پس از جداشدن از بدن، برخوردار …

آیا عذاب و نعمت‌های قبر مختصّ به مدفون در قبر است یا شامل همه می‌شود؟ در پاسخ باید گفت که عذاب و نعمت‌های قبر شامل افراد مدفون در قبر و غیر آن می‌شود؛ هرکس که بمیرد و مستحقّ عذاب یا نعمت باشد، به وی خواهد رسید؛ فرقی نمی‌کند که در قبر شود یا نه و فرقی ندارد که در صحرا …

ایمان به عذاب و نعمت‌های قبر بدون کیفیّت است شریعت اموری که از نظر عقلی محال باشد را بیان نمی‌کند، امّا از مواردی که عقول را به حیرت و تعجّب وا می‌دارد، سخن می‌گوید؛ بازگشت روح به بدن، به گونه‌ای که ما در دنیا می‌شناسیم نیست، بلکه به شکل دیگری به آن باز خواهد گشت.[۱] [۱]– شرح العقیده الطّحاویّه، ص …

اثبات نعمت‌ها و عذاب قبر در قرآن کریم در چندین آیه اشاره شده که نعمت‌ها و عذاب قبر در برزخ وجود دارد و به وقوع می‌پیوندد. بخاری در کتاب الجنائز، عذاب قبر را روشن ساخته و بخشی را به این موضوع اختصاص داده و آیات زیر را آورده است: ﴿وَلَوۡ تَرَىٰٓ إِذِ ٱلظَّٰلِمُونَ فِی غَمَرَٰتِ ٱلۡمَوۡتِ وَٱلۡمَلَٰٓئِکَهُ بَاسِطُوٓاْ أَیۡدِیهِمۡ أَخۡرِجُوٓاْ …

تواتر احادیث دربارۀ نعمت‌ها و عذاب قبر شارح «العقیده الطّحاویّه» می‌گوید: «بدون تردید احادیث متواتر و فراوانی از رسول الله صلی الله علیه وسلم در مورد عذاب و نعمت‌های قبر برای کسی که شایستۀ این مطلب است، به اثبات رسیده و از این رو، باور و ایمان به این موضوع واجب است.»[۱] شیخ الإسلام ابن تیمیّه چنین می‌آورد: «دیدگاه سایر مسلمانان …

آیا از فرد غیر مکلّف سؤال می‌شود؟ در این باره نیز اختلاف است. شیخ الإسلام ابن تیمیّه  می‌گوید: «احادیث متواتری از پیامبر صلی الله علیه وسلم در مورد فتنۀ قبر نقل شده و براء بن عازب، انس بن مالک، ابوهریره و دیگران ش این احادیث را روایت نموده‌اند. فتنه و سؤال قبر برای تمامی مکلّفان است مگر پیامبران  که در این …

آیا کودکان هم در قبرهایشان امتحان می‌شوند؟ در این زمینه، دو دیدگاه وجود دارد: از آنان سؤال می‌شود، زیرا خواندن نماز میّت و درخواست اینکه الله تعالی آنان را از عذاب و فتنۀ قبر حفاظت نماید، مشروع شده است. گروهی نیز معتقدند که از آنان سؤال نمی‌شود، چون پرسش از کسی انجام می‌گیرد که آگاه به رسول و فرستنده باشد …

آیا انسان کافر در قبر خود مورد فتنه و امتحان قرار می‌گیرد؟ دیدگاه صحیح این است که شخص کافر نیز دچار فتنه می‌شود و از این رو فتنۀ قبر برای کافر و غیر کافر است، چنانکه در احادیث قبلی بیان شده که انسان کافر و منافق پس از سؤال نکیر و منکر می‌گویند: «آه، آه، من نمی‌دانم.»

آیا امّت‌های پیشین هم فتنۀ قبر دارند یا اینکه مورد مذکور مخصوص مسلمانان است؟ برخی از علما می‌گویند: امّت‌های پیشین فتنۀ قبر ندارند، چون از رسولان‎شان فرمان نبردند و از این رو، در عذابشان تعجیل می‌گردد، ولی از امّت اسلام عذاب به طور موقّت برداشته شده و پیامبر ج با شمشیر فرستاده شدند و هرکس که از ترس کشته‌شدن، مسلمان شود …

توصیف و نام آن دو فرشته (منکر و نکیر) در برخی از احادیث، توصیف دو فرشتۀ مسؤول فتنۀ قبر و نام آن‎ها آمده است. ابوهریره  روایت می‌کند که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «إِذَا قُبِرَ الْمَیِّتُ – أَوْ قَالَ: أَحَدُکُمْ- أَتَاهُ مَلَکَانِ أَسْوَدَانِ أَزْرَقَانِ، یُقَالُ لأَحَدِهِمَا: الْمُنْکَرُ، وَلِلآخَرِ: النَّکِیرُ»[۱]؛ «وقتی میّت-یا فرمودند: یکی از شما- در قبر نهاده می‌شود، …

چگونگی فتنۀ قبر وقتی مرده در قبر نهاده می‌شود، روح به بدنش باز می‌گردد و از وی سؤال شده و گفته می‌شود: پروردگار تو کیست؟ دین تو چیست؟ و پیامبرت چه کسی است؟ انسان مؤمن می‌گوید: پروردگارم، الله و دینم اسلام و پیامبرم محمّد ج است. امّا الله ظالمان را گمراه نموده و شخص کافر [باحسرت] می‌گوید: آه، آه، نمی‌دانم. انسان …

فتنۀ قبر فتنه چندین معنا دارد؛ از جمله امتحان و آزمایش، چنانکه الله تعالی می‌فرماید: ﴿لِنَفۡتِنَهُمۡ فِیهِ﴾ [طه: ۱۳۱] «تا آنان را در آن بیازماییم.» همچنین به معنای شرک است: ﴿وَقَٰتِلُوهُمۡ حَتَّىٰ لَا تَکُونَ فِتۡنَهٞ﴾ [البقره: ۱۹۳] «و با آنان جنگ کنید تا فتنه [شرک] باقی نماند.» علاوه بر این، به معنای سوزاندن و مجازات به‎وسیلۀ آتش می‌آید: ﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ …

تعریف قبر محلّ دفن انسان که جمعش قبور می‌شود و «مقبُره» یا «مقبَره» محلّ قبرستان و «مقبَر» محلّ قبر را گویند.[۱] [۱]– نک: لسان العرب، ج ۵، ص ۶۸٫

مفهوم برزخ أ- مفهوم لغوی برزخ این واژه در زبان عربی به معنای مانع میان دو شیء است. الله ـ می‌فرماید: ﴿وَجَعَلَ بَیۡنَهُمَا بَرۡزَخٗا﴾ [الفرقان: ۵۳] «و در میان آن دو مانعی قرار داد.» مراد از برزخ، مانع است. ب- مفهوم شرعی برزخ «یعنی منزل پس از مرگ تا هنگام برانگیخته‌شدن. الله می‌فرماید: ﴿وَمِن وَرَآئِهِم بَرۡزَخٌ إِلَىٰ یَوۡمِ یُبۡعَثُونَ﴾ [المؤمنون: ۱۰۰] …

مرگ أ- تعریف مرگ مرگ، ضد و نقیض زندگی است. قرطبی می‌گوید: «عالمان بر این باورند که مرگ نیستی محض یا فنای صِرف نیست، بلکه قطع رابطۀ روح با بدن و جداشدن آن و ایجاد مانع در میان آن دو و تغییر وضعیّت و انتقال از یک منزل به منزلی دیگر است.»[۱] ب- مرگ، ناگهان فرا می‌رسد قرطبی چنین می‌آورد: …

  فلسفۀ آفرینش شیطان (۶) ظهور بسیاری از نشانه‌ها و آفرینش شگفت‌انگیز الهی بدون تردید بر اثر وقوع کفر و شر بوسیلۀ افراد کافر و ظالم، بسیاری از نشانه‌ها و عجایب خلقت آشکار می‌گردد؛ مانند طوفان، باد، هلاکت قوم ثمود و قوم لوط، سردشدن آتش برای ابراهیم به گونه‌ای که وی را صحیح و سالم نگه داشت، نشانه‌هایی که توسّط …

 فلسفۀ آفرینش شیطان (۵) بیرون‌کشیدن خیر و شرّی که در سرشت انسان‎هاست طبیعت بشری مشتمل بر خیر و شر و پاکی و ناپاکی است و این موارد همچون پنهان‌بودن آتش در چخماغ و ماشۀ تفنگ، در وجود آدمی مخفی است. بنابراین آفرینش شیطان باعث بروز و خروج آنچه در سرشت انسان‎های بد و ناپاک است و فرستادن پیامبران  سبب خروج …

 فلسفۀ آفرینش شیطان (۴) ظهور آثار و نتایج و متعلّقات اسماء الله رافع، خافض، معز، مذل، حَکَم و عدل از اسامی الهی به شمار می‌روند[۱] و این نام‌ها مقتضی متعلّقاتی هستند که احکام و مفاهیم‎شان در آن‎ها آشکار می‌گردد. بنابراین آفرینش ابلیس دلیلی بر بروز آثار این اسامی بوده و اگر تمامی مخلوقات مطیع و مؤمن بودند، نتایج و آثار …

 فلسفۀ آفرینش شیطان (۳) تحقّق ابتلا و آزمایش مخلوقات ابلیس آفریده شد تا معیاری برای آزمایش مخلوقات باشد و خبیث و طیّب از هم جدا و تشخیص داده شوند. الله ـ نوع بشر را از زمین خلق نمود درحالی که مواد پاک و ناپاک در آن وجود دارد و از این رو، باید که این مواد در وجودشان نمایان و پدیدار …

فلسفۀ آفرینش شیطان (۲) به قصد اینکه الله  مراتب عبودیّت را برای دوستانش کامل کند یعنی با مبارزه علیه ابلیس و لشکریانش و خشمگین‌ساختن او به‎وسیلۀ اطاعت و پرستش الله متعال و پناه‌بردن به الله تعالی از شرّ شیطان و درخواست اینکه آنان را از ابلیس و نیرنگش محافظت نماید و در نتیجه، به مصالح دنیوی و اخروی که تنها …

فلسفۀ آفرینش شیطان (۱) الله أ ابلیس را که عامل اصلی تمامی فسادهای موجود در دنیا؛ فساد در ادیان، اعتقادات، تمایلات نفسی و شبهه‌ها و نیز سبب بدبختی و معصیت بندگان است را براساس حکمت و دلایل بزرگی آفرید؛ از جمله: ۱- برای اینکه بندگان بدانند که الله متعال می‌تواند اشیا و مخلوقات متضاد و مخالف هم را بیافریند پروردگار جهان …

اسلحۀ مؤمن در نبرد علیه شیطان علی‌رغم دشمنی فراوان و بزرگی نیرنگ شیطان و حرص او بر گمراه‌ساختن انسان‎ها، در برخی موارد، خسته و دور و ذلیل و زبون می‌گردد؛ یعنی هنگامی که انسان از اسباب حفاظت از شرّ ابلیس استفاده نماید که به طور خلاصه، برخی از آن اسباب عبارتند از: رعایت احتیاط، پایبندی به آنچه در قرآن و …

شیوۀ نفوذ شیطان به دل انسان این کار از طریق وسوسه صورت می‌گیرد. شیطان می‌تواند از طریقی که ما نمی‌فهمیم و از چگونگی آن خبر نداریم، به فکر یا دل انسان برسد و سرشتی که براساس آن آفریده شده است، وی را در این کار کمک می‌نماید؛ یعنی همان چیزی که وسوسه نامیده می‌شود و الله تعالی این مطلب را …

شیوه‌های شیطان برای گمراهی انسان ابلیس به طور مستقیم انسان را وسوسه و گمراه نمی‌کند که مثلاً بگوید: این امور خوب و مورد پسند را رها کن و کارهای ناپسند را انجام بده تا در دنیا و آخرت بدبخت گردی. اگر این‌گونه عمل کند، هیچ‌کس از وی فرمان نمی‌برد. امّا شیوه‌هایی متفاوتی را برای فریب و گمراه‌نمودن بندگان در پیش …

لشکریان شیطان فرماندۀ نبرد با بنی‌آدم، ابلیس لعین است و او لشکریانی از جن دارد. با هر انسانی همراهی از جنّیان است که هرگز از وی جدا نمی‌شود، چنانکه در صحیح مسلم، از أمّ‌المؤمنین عایشه ل روایت شده که شبی رسول الله ج از نزدم رفتند و من بر ایشان رشک بردم و غبطه خوردم. سپس پیامبر ج آمده و دیدند که من …

هدف نهایی شیطان ابلیس تلاش می‌کند که انسان را به دوزخ بیندازد و او را از بهشت محروم سازد. اگر به این هدف نرسد، به دنبال اهدافی پایین‌تر می‌گردد. در اصل، او تلاش می‌کند که بندگان را دچار شرک و کفر سازد و اگر در این کار موفّق نشود، دوست دارد که گناهانی پایین‌تر از شرک و کفر انجام دهند …

الله ما را از شیطان برحذر داشته است پروردگار جهان در آیات بسیاری از قرآن کریم، این موضوع را بیان نموده و ما را از نیرنگ ابلیس برحذر داشته است، زیرا فتنۀ او بزرگ و مهارتش در گمراه‌نمودن بسیار است و عادت و حرص بر این کار دارد. الله ـ می‌فرماید: ﴿یَٰبَنِیٓ ءَادَمَ لَا یَفۡتِنَنَّکُمُ ٱلشَّیۡطَٰنُ﴾ [الأعراف: ۲۷] «ای فرزندان آدم! …

دشمنی میان انسان و شیطان ۱- عوامل و تاریخ این دشمنی دشمنی میان انسان و شیطان بسیار عمیق و ریشه‌دار بوده و تاریخ آن به روزی که آدم ÷ آفریده شد و پیش از دمیدن روح، برمی‌گردد که شیطان در آن زمان به اطراف انسان دور می‌زد. در صحیح مسلم، از انس  روایت شده که پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: «لَمَّا …

ضعف و قوّت شیاطین (۲) تسلّطی که به شیطان داده شده، همان قدرت گمراه‌کردن و فریب انسان‎هاست، به گونه‌ای که آنان را بر کفر و شرک تشویق و تحریک می‌نماید و نمی‌گذارد که این گناهان را ترک کنند، چنانکه الله متعال می‌فرماید: ﴿أَلَمۡ تَرَ أَنَّآ أَرۡسَلۡنَا ٱلشَّیَٰطِینَ عَلَى ٱلۡکَٰفِرِینَ تَؤُزُّهُمۡ أَزّٗا﴾ [مریم: ۸۳] «[ای پیامبر!] آیا ندیدی که ما شیاطین …

ضعف و قوّت شیاطین (۱) آن‎ها به قصد گمراه‌‌نمودن، بر انسان‎ها مسلّط می‌شوند و الله تعالی براساس حکمت و تقدیر ازلی خویش، به آن‎ها قدرت داده است. با وجود این، تسلّط شیاطین بر حسب قوّت یا ضعف ایمان آدمی و آگاهی او، قوی یا ضعیف می‌گردد؛ هر اندازه ایمان و هوشیاری انسان بیشتر گردد، به همان مقدار تسلّط شیطان کم …

حضور شیطان در بدن انسان به مانند جریان خون در صحیح بخاری و صحیح مسلم، از انس س روایت شده که پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: «إِنَّ الشَّیْطَانَ یَجْرِی مِنَ الإِنْسَانِ مَجْرَى الدَّمِ»[۱]؛ «همانا شیطان در [بدن] انسان، همچون جریان خون جاری است.» در صحیح بخاری و صحیح مسلم، از صفیّه دختر حیی؛ همسر پیامبر صلی الله علیه وسلم روایت شده …

هدف از آفریشن جنّیان الله متعال آن‎ها را برای همان هدفی که بشر را آفرید، به وجود آورد: ﴿وَمَا خَلَقۡتُ ٱلۡجِنَّ وَٱلۡإِنسَ إِلَّا لِیَعۡبُدُونِ﴾ [الذّاریات: ۵۶] «و من جن و انس را فقط برای اینکه مرا عبادت کنند، آفریدم.» بنابراین جنّیان مکلّف به انجام یا ترک اموری هستند و هرکسی از آنان که فرمان برد، الله از او راضی شده …

قدرت جنّیان الله ـ به آن‎ها قدرتی که به بشر نداده است را بخشیده و ما را از برخی توانایی‌های جنّیان باخبر ساخته است؛ مانند سرعت در حرکت و انتقال؛ چنانکه عفریتی از جنّیان به سلیمان پیامبر  وعده داد که تخت ملکۀ یمن را در مدّتی کمتر از برخاستن یک مرد، به بیت المَقدِس آورد. الله ـ در این باره می‌فرماید: ﴿قَالَ …

محلّ سکونت جنّیان آن‎ها بر روی زمینی که ما زندگی می‌کنیم، سکونت دارند و بیشتر در خرابه‌ها و بیابان‎ها و محلّ نجاست؛ همچون حمّام، توالت، زباله‌دان، قبرستان و امثال آن که جایگاه شیاطین است، جمع می‌شوند.[۱] احادیثی در رابطه با منع نمازخواندن در حمّام بیان شده، زیرا محلّ نجاست و جایگاه شیطان بوده و نیز خواندن نماز در قبرستان منع …

مرگ و عمر جنّیان بدون تردید جنّیان -که شیاطین نیز از آن‎ها هستند- می‌میرند، چون آیۀ زیر شامل این مخلوقات هم می‌شود: ﴿کُلُّ مَنۡ عَلَیۡهَا فَانٖ٢۶ وَیَبۡقَىٰ وَجۡهُ رَبِّکَ ذُو ٱلۡجَلَٰلِ وَٱلۡإِکۡرَامِ٢٧ فَبِأَیِّ ءَالَآءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ﴾ [الرّحمن: ۲۶- ۲۸] «هر چه بر روی آن [زمین] است، فانی شود و [تنها] روی پروردگار ذو الجلال و گرامی توست که باقی می‌ماند. …

تکذیب و انکار عالَم جنّ و شیاطین و ردّ ادّعای افرادی که بر این باورند (۲) یکی از دلایل این موضوع، تواتر و توافق مذاهب مختلف است. شیخ الإسلام ابن‌تیمیّه  می‌گوید: «هیچ‌یک از فرقه‌های اسلامی منکر وجود جن نبوده و تمامی آن‎ها معتقدند که الله تعالی محمّد ج را به سویشان فرستاد و نیز جمهور و اغلب فرقه‌های کفر وجود جن …