هشدار در مورد تعصب قبیله ای (۲)

در حدیث آمده است که رسول خدا  صلی الله علیه و سلم فرمودند: «إِنَّ أَنْسَابَکُمْ هَذِهِ لَیْسَتْ بِمَسَبَّهٍ عَلَى أَحدٍ، کُلُّکُمْ بَنُو آدَمَ، طَفُّ الصَّاعِ لَمْ تَمْلَئُوهُ، لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَى أَحَدٍ فَضْلٌ إِلَّا بِدِینٍ أَوْ تَقْوَى، وَکَفَى بِالرَّجُلِ أَنْ یَکُونَ بَذِیًّا بَخِیلًا فَاحِشًا»:[۱] «نسب های هریک از شما سببی برای عیبجویی از دیگری نیست، همه شما فرزندان آدم هستید همه شما شبیه به هم هستید؛ هیچکس دارای فضل و برتری نسبت به دیگری نیست مگر بر مبنای دین یا تقوا؛ و برای بد بودن شخص همین کافی است که بدزبان و بخیل و بداخلاق باشد».

و اگر نسب انسان به تنهایی و بدون عمل نیک و صالح به وی سودی می رساند، حتما برای ابولهب سودمند بود اما چنین پنداری بسیار به دور از واقعیت می باشد. چنانکه خداوند متعال می فرماید: «تَبَّتْ یَدَا أَبِی لَهَبٍ وَتَبَّ» (مسد: ۱) «بریده باد هر دو دست ابولهب و هلاک باد».

و می فرماید: «فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ» (مومنون: ۱۰۱) «پس هنگامی‌که در صور دمیده شود، در آن روز هیچ گونه پیوند خویشاوندی در میان آن‌ها نخواهد بود و از (حال) یکدیگر نپرسند».

و رسول خدا  صلی الله علیه و سلم فرمودند: «أَلَا إِنَّ آلَ أَبِی، یَعْنِی فُلَانًا، لَیْسُوا لِی بِأَوْلِیَاءَ، إِنَّمَا وَلِیِّیَ اللهُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ»:[۲] «خاندان ابی- یعنی فلانی- دوستان من نیستند. دوستان من فقط الله و مومنان نیکوکارند».

و نیز فرمودند: «وَمَنْ بَطَّأَ بِهِ عَمَلُهُ، لَمْ یُسْرِعْ بِهِ نَسَبُهُ»:[۳] «هرکس عمل وی او را عقب انداخت، نسبش او را به پیش نخواهد برد».

و چون این آیه نازل شد: «وَ أَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الْأَقْرَبینَ» (شعرا: ۲۱۴) «و خویشاوندان نزدیکت را هشدار بده». رسول خدا  صلی الله علیه و سلم بر این معنا تأکید نموده و فرمود: «یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ، اشْتَرُوا أَنْفُسَکُمْ مِنَ اللهِ، لَا أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللهِ شَیْئًا، یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، لَا أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللهِ شَیْئًا، یَا عَبَّاسَ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، لَا أُغْنِی عَنْکَ مِنَ اللهِ شَیْئًا، یَا صَفِیَّهُ عَمَّهَ رَسُولِ اللهِ، لَا أُغْنِی عَنْکِ مِنَ اللهِ شَیْئًا، یَا فَاطِمَهُ بِنْتَ رَسُولِ اللهِ، سَلِینِی بِمَا شِئْتِ لَا أُغْنِی عَنْکِ مِنَ اللهِ شَیْئًا»:[۴] «ای قریش، خود را از عذاب الهی نجات دهید؛ زیرا من نمی توانم شما را از عذاب خدا نجات دهم. ای بنی عبدالمطلب من نمی توانم نزد خدا برای شما کاری کنم. ای عباس بن عبدالمطلب من نمی توانم نزد خدا برای تو کاری کنم. ای صفیه عمه رسول خدا، من نمی توانم برای تو نزد خدا کاری کنم. و ای فاطمه دختر محمد از مالم هرچه می خواهی طلب کن، ولی من نمی توانم نزد خدا برای تو کاری انجام دهم».

لعمرک ما الانسان الا بدینه        فلات ترک التقوی اتکال علی النسب

فقد رفع الاسلام سلمان فارس     و قد وضع الشرک الشقی ابالهب

«به خدا سوگند ارزش و مقام انسان وابسته به دین اوست. پس با تکیه به نسب، تقوا را رها مکن. چنانکه اسلام مقام و جایگاه سلمان فارسی را بالا برد و شرک ابولهب او را بدبخت و خوار و ذلیل کرد». [۵]

 

۴- حکم اسلام در مورد تعصب قبلی جاهلی:

می توان حکم اسلام در مورد تعصب جاهلی را به طور خلاصه در امور ذیل بیان نمود:

۱- لغو تعصب جاهلی و برحذر داشتن از آن:

چنانکه رسول خدا  صلی الله علیه و سلم فرمودند: «لَیْسَ مِنَّا مَنْ دَعَا إِلَى عَصَبِیَّهٍ، وَلَیْسَ مِنَّا مَنْ قَاتَلَ عَلَى عَصَبِیَّهٍ، وَلَیْسَ مِنَّا مَنْ مَاتَ عَلَى عَصَبِیَّهٍ»:[۶] «کسی که به تعصب نژادی فرا خواند از ما نیست؛ و کسی که به خاطر تعصب نژادی بجنگد از ما نیست؛  و کسی که بر تعصب نژادی بمیرد از ما نیست».

و فرمودند: «وَمَنْ قَاتَلَ تَحْتَ رَایَهٍ عِمِّیَّهٍ یَغْضَبُ لِعَصَبَهٍ، أَوْ یَدْعُو إِلَى عَصَبَهٍ، أَوْ یَنْصُرُ عَصَبَهً، فَقُتِلَ، فَقِتْلَهٌ جَاهِلِیَّهٌ»:[۷] «هرکس در زیر پرچمی که هدفش معلوم نیست، بجنگد[۸] چنانکه به خاطر تعصب (کورکورانه) خشمگین شود یا به سوی تعصب دعوت کند یا اینکه چنین تعصبی را یاری کند و بمیرد، بر مرگ جاهلی مرده است».

و ابوذر می گوید: «روزی با غلامم درگیر شدم و او را به خاطر مادرش که کنیزی بود، تحقیر نمودم. رسول خدا  صلی الله علیه و سلم فرمودند: یا اباذر، «یَا أَبَا ذَرٍّ أَعَیَّرْتَهُ بِأُمِّهِ؟ إِنَّکَ امْرُؤٌ فِیکَ جَاهِلِیَّهٌ»:[۹] «ای ابوذر، آیا او را به خاطر مادرش تحقیر نمودی؛ معلوم است که هنوز عادات جاهلیت در تو وجود دارد».

۲- رعایت و ترویج عدالت در میان مردم و عدم تأیید امتیازات طبقاتی یا میراثِ نفوذ؛

چرا که اساس و مبنای برتری و تفاضل، تقوا و عمل صالح می باشد. خداوند متعال فرمودند: «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ» (حجرات: ۱۳) «همانا گرامی‌ترین شما نزد الله پرهیزگارترین شماست».

 و از ابونضره روایت است که می گوید: کسی که خطبه رسول خدا را وسط ایام تشریق شنیده بود برای من روایت کرد که رسول خدا  صلی الله علیه و سلم فرمودند: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ، أَلَا إِنَّ رَبَّکُمْ وَاحِدٌ، وَإِنَّ أَبَاکُمْ وَاحِدٌ، أَلَا لَا فَضْلَ لِعَرَبِیٍّ عَلَى عَجَمِیٍّ، وَلَا لِعَجَمِیٍّ عَلَى عَرَبِیٍّ، وَلَا أَحْمَرَ عَلَى أَسْوَدَ، وَلَا أَسْوَدَ عَلَى أَحْمَرَ، إِلَّا بِالتَّقْوَى»:[۱۰] «ای مردم، بدانید و آگاه باشید که خدای شما یکی است و پدرتان یکی است. آگاه باشید که عرب بر غیر عرب و غیر عرب بر عرب و نیز سرخ پوست بر سیاه پوست و سیاه پوست بر سرخ پوست برتری ندارد مگر بر مبنای تقوا».

 و از عایشه رضی الله عنها روایت است که: مردی از بنی مخزوم دزدی کرده بود که شأن و منزلت وی برای قریش مهم بود. پس گفتند: چه کسی در مورد (عدم جاری شدن حد بر) او با رسول خدا سخن می گوید: گفتند: چه کسی جز اسامه که محبوب رسول خداست، جرأت دارد در این مورد با رسول خدا سخن بگوید؟ پس اسامه با رسول خدا  صلی الله علیه و سلم سخن گفت. و رسول خدا  صلی الله علیه و سلم در پاسخ او فرمود: «أَتَشْفَعُ فِی حَدٍّ مِنْ حُدُودِ اللَّهِ»: «آیا در مورد حدی از حدود الهی میانجی گری می کنی؟» سپس برخاسته سخنانی ایراد نموده و فرمود: «أَیُّهَا النَّاسُ، إِنَّمَا أَهْلَکَ الَّذِینَ قَبْلَکُمْ أَنَّهُمْ کَانُوا إِذَا سَرَقَ فِیهِمِ الشَّرِیفُ تَرَکُوهُ، وَإِذَا سَرَقَ فِیهِمِ الضَّعِیفُ أَقَامُوا عَلَیْهِ الْحَدَّ، وَایْمُ اللهِ لَوْ أَنَّ فَاطِمَهَ بِنْتَ مُحَمَّدٍ سَرَقَتْ لَقَطَعْتُ یَدَهَا»: «ای مردم، امری که باعث نابودی کسان پیش از شما شد، این بود که چون در میان آنها فردی شریف (دارای شأن و منزلت اجتماعی یا سیاسی یا اقتصادی) دزدی می کرد، وی را رها می کردند (و حد سرقت را بر او جاری نمی کردند) اما اگر فرد ضعیف و ناتوانی دزدی می کرد، حد را بر وی اجرا می کردند. سوگند به خدا اگر فاطمه دختر محمد دزدی کند حتما دست او را قطع می کنم».[۱۱]

۳- لغو تمام مظاهر عبودیت برای غیر الله؛ همچون مقدس شمردن عرف های باطل گذشتگان و همراه شدن با آنها بدون کمترین آگاهی و بینش؛ و در جهت پیروی از هوی و هوس و جمع شدن مردم پیرامون آنها؛ و از اینجاست که عبودیت برای خداوند یکتا اثبات می شود. خداوند متعال می فرماید: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ» (ذاریات: ۵۶) «و من جن و انس را نیافریده ام مگر برای اینکه مرا عبادت کنند».

۴- نهی از بدگویی و عیبجویی در مورد نسب ها و فخرفروشی و بزرگ منشی به خاطر آباء و اجداد؛ رسول خدا  صلی الله علیه و سلم فرمودند: «وَإِنَّ اللهَ أَوْحَى إِلَیَّ أَنْ تَوَاضَعُوا حَتَّى لَا یَفْخَرَ أَحَدٌ عَلَى أَحَدٍ، وَلَا یَبْغِی أَحَدٌ عَلَى أَحَدٍ»:[۱۲] «خداوند متعال به من وحی نمود که: تواضع و فروتنی کنید تا کسی بر دیگری فخر نفروشد و طغیان و سرکشی نکند».

۵- مظاهر تعصب قبیله ای؛ در جاهلیت عرب ها امتی یکپارچه و متحد و حتی گروهی واحد نبودند بلکه قبایل و گروه های مختلفی را تشکیل می دادند که عرف های متنوعی در میان آنان حکم فرما بود. و در واقع تعصب قبیله ای اساس نظام اجتماعی جاهلی بود که شعارش چنین بود: «برادرت را چه ظالم یا مظلوم یاری کن».[۱۳] که در واقع این فراخوانی بود برای یاری کسی که منتسب به قبیله است بدون در نظر گرفتن بر حق بودن یا نبودن وی؛ و همین کافی بود که جنسیت وی با جنسیت قبیله هم خوانی داشته باشد و هویت وی و تمام تصرفات وی با اسم قبیله گره خورده باشد. اسمی که او را از سایر قبایل متمایز می کرد.

 

 

[۱] – مسند احمد: ۱۷۵۸۳؛ الکبیر، طبرانی؛ ۷۱/۸۱۴؛ از طریق عقبه بن عامر رضی الله عنه و آلبانی در صحیح الترغیب و الترهیب: ۳/۷۸: ۲۹۶۲ آن را صحیح دانسته است.

[۲] – بخاری: ۵۹۹۰؛ مسلم: ۲۱۵

[۳] – بخشی از حدیث مسلم: ۲۶۹۹ از ابوهریره

[۴] – بخاری: ۲۷۵۳؛ مسلم: ۲۰۴

[۵] – این ابیات به علی ابن ابی طالب منسوب است.

[۶] – ابوداود: ۵۱۲۱

[۷] – بخشی از حدیث مسلم: ۱۸۴۸، از ابوهریره

[۸] – پرچمی که برای امری نامشخص و از روی تعصب می جنگد چنانکه برای طرف مقابل مشخص نیست که چرا با او می جنگند. نگا: لسان العرب: ۴/۳۱۱۵؛ ع م ی

[۹] – بخاری: ۲۹

[۱۰] – مسند ابن مبارک: ۲۳۹؛ مسند احمد: ۲۳۸۸۵؛ و آلبانی در الصحیحه: ۲۷۰۰ و صحیح الترغیب و الترهیب: ۲۹۶۳ آن را صحیح دانسته است.

[۱۱] – بخاری: ۳۴۷۵؛ مسلم: ۱۶۸۸

[۱۲] – مسلم: ۶۱۰۵

[۱۳] – گفته شده اولین کسی که این جمله را گفت، جندب بن عتبر بود که مقصودش از آن، همان ظاهر و حقیقت این جمله بود که برخاسته از تعصب جاهلی بود. نگا: فیض القدیر، مناوی: ۳/۵۹