فهم سلف و استدلال به آن، دو بخش از علم را در بر می‌گیرد

اول: آن مسائل علمی که سلف فهم خود را از طریق گفتار یا کردار یا اقرار بیان کرده‌اند چه از مسائلی باشد که بر آن اجماع داشته‌اند یا اینکه در مورد آن اختلاف نظر کرده‌اند. و احکام آن بر اساس حالت‌های مختلف، متفاوت است چنانکه بیان شد.

دوم: اقتدا به سلف در مسیر پیمودن و به دست آوردن علم ، تفکر ، روش‌های استدلال، تنظیم دلیل‌ها و روش اندیشه در مسائل اختلافی. سلف در مورد دلیل‌هایی که متخصصان اصول فقه در تألیفاتشان به تحریر در آورده‌اند و برگرفته از عمل سلف در این زمینه است، اتفاق نظر داشته‌اند[۱].

توجه به این بخش از علم کم‌ اهمیت‌تر از نوع اول نیست، زیرا خداوند اراده نمود که همین سلف صالح پیام اسلام را به همهٔ ملت‌های زمین برسانند و در مدت زمان اندکی دایرهٔ اسلام به اندازه‌ای گسترده شد که چیزی نمانده بود تمام زمین را در بر بگیرد و آن هنگام، علمای سلف خویشتن را در برابر رخدادهای نوینی می‌دیدند که پایان نداشت، در برابر عرف‌های متنوع ، جوامع مختلف و زبان‌های گوناگون[۲]؛ ولی آنها در برابر این رخدادها و اتفاقات جدید، دست بسته نایستادند بلکه برای استنباط احکام و راه‌های رویارویی با آن بر اساس قرآن و سنت اجتهاد نمودند تا حق آشکار گشته و شبهه از بین رفته و مقاصد شریعت نورانی تحقق یابد، آنها باور داشتند که قرآن و سنت برای هر زمان و مکانی مناسب است و در برگیرندهٔ تمام نیازهای بشریت در امور دینی‌اش است؛ و به همین دلیل امام شافعی ـ رحمه الله ـ گفته است: «برای هیچ‌یک از افراد دیندار امر جدیدی رخ نمی‌دهد مگر اینکه در کتاب الله برای آن رهنمودی وجود دارد»[۳].

امام احمد نیز می‌گوید:‌ «هیچ مسأله‌ای وجود ندارد مگر اینکه صحابه در مورد آن یا شبیه آن سخن گفته‌اند زیرا هنگامی که سرزمین‌ها فتح شده و اسلام منتشر گشت، در همهٔ زمینه‌ها، امور جدیدی پدید آمد، پس آنها بر اساس قرآن و سنت دربارهٔ آن سخن گفتند و برخی از آنها در مسائل اندکی بر اساس نظر خویش نیز سخن گفتند»[۴].

منظور این است که سلف می‌دانستند وحی بی‌نیاز از چیزهای دیگر است و الله ـ متعال ـ  ما را به فلان نظر یا فلان فلسفه و منطق محتاج نکرده است و حتی بسیاری از مخالفین سلف از بزرگان اهل کلام و دیگران پس از اینکه تلخی دوری از قرآن و سنت را چشیده‌اند به سویش بازگشته‌ و فهمیده‌اند که با کناره‌گیری از آن نفس خویش را تباه کرده و به اشتباه خودشان اقرار کرده‌ و اهمیت بازگشت به سوی وحی را بیان کرده‌اند[۵].

 

[۱] – نگا: ضوابط فهم السنه النبویه ، مقاله د.عبدالله بن وکیل الشیخ ، متعلق به کنفرانس فهم السنه الضوابط والإشکالات (ص۱۹). منتشر شده در شبکهٔ السنه النبویه وعلومها.

[۲] – مصدر پیشین (ص۱۹)

[۳] – الرساله (۱/۲۰)

[۴] – مجموع الفتاوی (۴/۲۰۸).

[۵] – برای فهمیدن برخی از پشیمانی‌ها و اعترافات گروهی از بزرگانشان نگا: شرح الطحاویه (ص۲۲۷) و بعد از آن.