تعریف وحی از دیدگاه شریعت

شرع یا کتابی را که الله تعالی با واسطه یا بدون واسطه به پیامبرانش می‌رساند، وحی گویند.

انواع وحی:

وحی از جانب الله تعالی از چندین راه حاصل می‌شود که خداوند در سوره شوری آن را بیان می‌نماید: ﴿۞وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ ٱللَّهُ إِلَّا وَحۡیًا أَوۡ مِن وَرَآیِٕ حِجَابٍ أَوۡ یُرۡسِلَ رَسُولٗا فَیُوحِیَ بِإِذۡنِهِۦ مَا یَشَآءُۚ إِنَّهُۥ عَلِیٌّ حَکِیمٞ ۵١﴾ [الشوری: ۵۱]. «هیچ بشری را سزاوار نیست که با خداوند سخن بگوید مگر از طریق وحی یا از پشت حجاب یا رسولی را بفرستد و به اذن او هرچه بخواهد وحی نماید. همانا او بلند مرتبه و حکیم است». خداوند خبر می‌دهد که سخن گفتن و وحی او به انسان از سه طریق انجام می‌گیرد:

حالت اول: وحی تنها و آن چیزی است که خداوند بخواهد در قلب کسی که به او وحی می‌شود، قرار دهد بگونه ای که شکی نداشته باشد که آن از جانب الله است. و دلیل آن این سخن الله تعالی است: ﴿إِلَّا وَحۡیًا﴾ «مگر از طریق وحی». و مثال آن همان است که عبدالله بن مسعود رضی الله عنه از پیامبر صلی الله علیه و سلم روایت می‌کند که فرمود: «إن روح القدس نفث فی روعی لن تموت نفس حتى تستکمل رزقها فاتقوا الله وأجملوا فی الطلب»^[۱] «همانا روح القدس در دلم انداخت که: هرگز کسی نمی‌میرد تا زمانیکه روزی‌اش را به تمام و کمال دریافت دارد پس از خدا بترسید و در درخواستتان عجله نکنید». دسته‌ای از اهل علم رؤیای پیامبران را از این نوع وحی می‌دانند. مانند رؤیای ابراهیم علیه السلام چنانکه الله تعالی از آن خبر داده است: ﴿قَالَ یَٰبُنَیَّ إِنِّیٓ أَرَىٰ فِی ٱلۡمَنَامِ أَنِّیٓ أَذۡبَحُکَ﴾ [الصافات: ۱۰۲]. «گفت ای فرزندم در خواب دیدم که تو را ذبح می‌کنم». و مانند رؤیای پیامبر صلی الله علیه و سلم در ابتدای بعثت که شیخین از عائشهک روایت می‌کنند که گفت: «اوَّلُ مَا بُدِئَ بِهِ صلی الله علیه و سلم مِنَ الْوَحْیِ الرُّؤْیَا الصَّالِحَهُ فِی النَّوْمِ، فَکَانَ لا یَرَى رُؤْیَا إِلا جَاءَتْ مِثْلَ فَلَقِ الصُّبْحِ»^[۲] «آغاز وحی بر رسول الله صلی الله علیه وسلم  به وسیله خواب‌ها و رؤیاهای راستین، شروع شد. و آنچه را که رسول الله صلی الله علیه وسلم  در عالم رؤیا می‌دید، مانند روشنی صبح، تحقق پیدا می‌کرد.»

حالت دوم: صحبت کردن از پشت حجاب و بدون واسطه چنانکه برای تعدادی از رسولان و انبیاء ثابت شده است مانند صحبت کردن خداوند با موسی که الله تعالی در چندین آیه از کتابش در مورد آن خبر داده است. چنانکه می‌فرماید: ﴿وَکَلَّمَ ٱللَّهُ مُوسَىٰ تَکۡلِیمٗا ١۶۴﴾ [النساء: ۱۶۴]. «و خداوند با موسی سخن گفت» و می‌فرماید: ﴿وَلَمَّا جَآءَ مُوسَىٰ لِمِیقَٰتِنَا وَکَلَّمَهُۥ رَبُّهُۥ﴾ [الأعراف: ۱۴۳]. «و هنگامی که موسی به وعده گاه آمد پروردگارش با او سخن گفت». و مانند سخن گفتن الله تعالی با آدم. می‌فرماید: ﴿فَتَلَقَّىٰٓ ءَادَمُ مِن رَّبِّهِۦ کَلِمَٰتٖ﴾ [البقره: ۳۷]. «آدم از پروردگارش کلماتی را دریافت نمود». مانند سخن گفتن الله تعالی با پیامبر ما، محمد صلی الله علیه و سلم شب اسراء چنانکه در سنت ثابت است. و دلیل برای این نوع وحی آیه: ﴿أَوۡ مِن وَرَآیِٕ حِجَابٍ﴾ می‌باشد.

حالت سوم: وحی به وسیله ملائکه صورت می‌گیرد. و دلیل برای آن این سخن الله تعالی است: ﴿أَوۡ یُرۡسِلَ رَسُولٗا فَیُوحِیَ بِإِذۡنِهِۦ مَا یَشَآءُۚ﴾ «یا رسولی را بفرستد و به اذن او هرچه بخواهد وحی نماید». و این مورد مانند نازل شدن جبریل  به وسیله وحی از جانب خداوند بر انبیاء و رسولان است.

تمام قرآن بدینصورت نازل شده است که الله تعالی تکلم نموده و جبریل علیه السلام از الله عزوجل آن را شنیده و به محمد صلی الله علیه و سلم ابلاغ نموده است. الله تعالی می‌فرماید: ﴿وَإِنَّهُۥ لَتَنزِیلُ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِینَ ١٩٢ نَزَلَ بِهِ ٱلرُّوحُ ٱلۡأَمِینُ ١٩٣ عَلَىٰ قَلۡبِکَ لِتَکُونَ مِنَ ٱلۡمُنذِرِینَ ١٩۴﴾ [الشعراء: ۱۹۲-۱۹۴]. «و قرآن از جانب پروردگار عالمیان نازل شده است روح الامین آن را فرو آورده است، بر دل تو نازل کرده تا از جمله اندرز دهندگان باشی» و می‌فرماید: ﴿قُلۡ نَزَّلَهُۥ رُوحُ ٱلۡقُدُسِ مِن رَّبِّکَ﴾ [النحل: ۱۰۲]. «بگو آن را روح القدس از نزد پروردگارت فرود آورده است».

 

[۱] موارد الظمآن (۱۰۸۴، ۱۰۸۵)، والمستدرک (۲ / ۴)، وسنن ابن ماجه (۲۱۴۴)، وابن أبی الدنیا فی القناعه، والبیهقی فی شعب الإیمان (المغنی عن حمل الأسفار : ۴۱۹، ۸۹۵) والبغوی ج۱۴ / ۳۰۴ برقم (۴۱۱۲).

[۲] صحیح البخاری برقم (۳)، وبنحوه فی صحیح مسلم برقم (۱۶۰).