انسان در میان تسییر و تخییر (۲)

انسان در میان تسییر و تخییر (۲)

بنابراین پاسخ سؤال مذکور چیست؟ و راه خروج از این ایرادات چگونه است؟

پاسخ سؤال: حقیقت در میان دو دیدگاه فوق و هدایت در بین این دو گمراهی است. به توفیق الهی، می‌گوییم که انسان از یک لحاظ، مخیّر و از جنبه­ای دیگر، مسیّر است؛ یعنی از این نظر که دارای اراده بوده و بر اساس آن، انتخاب می­کند و قدرتی دارد که به‌وسیلۀ آن کاری را انجام می­دهد، مخیّر است، چون الله U می­فرماید:

﴿فَمَن شَآءَ فَلۡیُؤۡمِن وَمَن شَآءَ فَلۡیَکۡفُرۡۚ﴾ [الکهف: ۲۹]

«پس هر کس می‌خواهد ایمان بیاورد و هر کس می‌خواهد کافر گردد».

﴿وَهَدَیۡنَٰهُ ٱلنَّجۡدَیۡنِ﴾ [البلد: ۱۰]

«و او را به دو راه [خیر و شر] راهنمائی کردیم».

﴿فَأۡتُواْ حَرۡثَکُمۡ أَنَّىٰ شِئۡتُمۡۖ﴾ [البقره: ۲۲۳]

«پس هر گونه که بخواهید به کشتزار خود درآیید».

﴿۞وَسَارِعُوٓاْ إِلَىٰ مَغۡفِرَهٖ مِّن رَّبِّکُمۡ﴾ [آل عمران: ۱۳۳]

«و به سوی آمرزش پروردگارتان بشتابید».

و نیز مسلم روایت می­کند که پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: «اِحْرِصْ عَلَى مَا یَنْفَعُکَ، وَاسْتَعِنْ بِاَللَّهِ، وَلَا تَعْجَزْ»[۱]؛ «بر آنچه به تو فایده می­رساند، مشتاق باش و از الله کمک بخواه و ناتوان مشو [احساس ناتوانی مکن]».

همچنین در صحیح بخاری روایت شده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «صَلُّوا قَبْلَ الْمَغْرِبِ»؛ «پیش از غروب خورشید، نماز بخوانید.» سپس در مرتبۀ سوم عرض کردند: «لِمَنْ شَاءَ»[۲]؛ «[این نماز] برای کسی [است] که [خودش] بخواهد».

و دلایل فراوان دیگری که در این زمینه آمده است.

امّا از این لحاظ که تمامی افعالش وارد در حوزۀ قضا و قدر است و به آن برمی­گردد، مسیّر است، چون از آنچه الله Iبرایش مقدّر نموده، خارج نمی­شود؛ مثلاً در اختیار خود، از قدرت الهی خارج نمی­گردد، زیرا الله متعال می­فرماید:

﴿هُوَ ٱلَّذِی یُسَیِّرُکُمۡ فِی ٱلۡبَرِّ وَٱلۡبَحۡرِۖ﴾ [یونس: ۲۲]

«او کسی است که شما را در خشکی و دریا به حرکت در می‌آورد».

﴿وَرَبُّکَ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ وَیَخْتَارُ ۗ مَا کَانَ لَهُمُ الْخِیَرَهُ ۚ سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَىٰ عَمَّا یُشْرِکُونَ﴾ [القصص: ۶۸]

«و پروردگار تو هر چه بخواهد می‌آفریند، و [هر چه بخواهد] بر می‌گزیند، آنان را [هیچ] اختیاری نیست. الله منزّه و برتر است از آنچه شریک او قرار می‌دهند».

و پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: «کَتَبَ اللَّهُ مَقَادِیرَ الْخَلَائِقِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِخَمْسِینَ أَلْفَ سَنَهٍ»[۳]؛«اللهY پنجاه هزار سال پیش از اینکه آسمان‎ها و زمین را بیافریند، تقدیر و سرنوشت مخلوقات را ثبت نموده است».

و دلایل دیگری که در این باره وجود دارد.

به همسن سبب، الله تعالی این دو مورد را با هم آورده است؛ یعنی اینکه انسان از یک لحاظ، مخیّر و از یک بُعد، مسیّر است، چنانکه می­فرماید:

﴿لِمَن شَآءَ مِنکُمۡ أَن یَسۡتَقِیمَ٢٨ وَمَا تَشَآءُونَ إِلَّآ أَن یَشَآءَ ٱللَّهُ رَبُّ ٱلۡعَٰلَمِینَ﴾ [التّکویر: ۲۸-۲۹]

«برای کسی از شما که بخواهد راه راست را در پیش گیرد و شما نمی‌خواهید مگر اینکه پروردگار جهانیان بخواهد».

الله Iثابت و بیان نمود که بنده دارای اراده بوده و ارادۀ او تابع ارادۀ الله متعال است و به‌وسیلۀ آن، واقع می­شود.

رسول الله صلی الله علیه وسلم نیز می­فرمایند: «مَا مِنْکُمْ مِنْ نَفْسٍ إِلَّا وَقَدْ عُلِمَ مَنْزِلُهَا مِنَ الْجَنَّهِ وَالنَّارِ»[۴]؛ «جایگاه هر یک از شما، در بهشت و دوزخ، مشخّص و تعیین شده است».

صحابه پرسیدند: ای رسول الله! پس چرا عمل کنیم؟ آیا بهتر نیست که توکّل نماییم و کارمان را به تقدیر الهی موکول کنیم؟ پیامبر صلی الله علیه وسلم پاسخ دادند: «اعْمَلُوا فَکُلٌّ مُیَسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَهُ»؛ «عمل کنید که هر کسی به آنچه برایش آفریده شده، مهیّا [یا در جریان و یا آسان­شده] است».

حدیث مذکور، دلیلی است بر آنچه گفته شد و نشان می­دهد که انسان مخیّر است، زیرا پیامبر فرمودند: «اعْمَلُوا» و نیز بیانگر این است که اختیار انسان داخل در تقدیر الهی است، چون فرمودند: «فَکُلٌّ مُیَسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَهُ».

نتیجۀ دلایل شرعی و واقعیّت در این زمینه، همین بود که بیان شد.[۵]

[۱]– صحیح مسلم، شمارۀ حدیث: ۲۶۶۴٫

[۲]– صحیح بخاری، شمارۀ حدیث: ۱۱۸۳، ۷۳۶۸٫

[۳]– صحیح مسلم، شمارۀ حدیث: ۲۶۵۳٫

[۴]– صحیح بخاری، شمارۀ حدیث: ۱۳۶۲، ۴۹۴۵؛ صحیح مسلم، شمارۀ حدیث: ۲۶۴۷٫

[۵]– نک: دفع إیهام الإضطراب، محمّد امین شنقیطی، صص ۲۸۶- ۲۸۷؛ الإیمان بالقضاء والقدر، صص ۱۸۴- ۱۸۸٫