انسان در میان تسییر و تخییر (۱)

انسان در میان تسییر و تخییر (۱)

این سؤال بسیار تکرار می­شود که آیا انسان مسیّر [از قبل، آماده ­شده برای انجام کارهایی که در اختیارش نیست] یا مخیّر است؟

سؤال فوق به طور فراوان بیان می­شود و افرادی در پاسخ به آن گفته­اند که انسان مسیّر و نه مخیّر است و برخی نیز بر عکس این، جواب داده­اند.

در حقیقت، پاسخ کلّی و مطلق به سؤال مذکور، اشتباه بوده و بلکه نیاز به تفصیل و توضیح دارد.

بر پاسخ نخست که می­گوید: «انسان مسیّر و نه مخیّر است» اشکال وارد می­شود که: اگر آدمی به طور مطلق، مسیّر است، پس چرا مورد محاسبه قرار می­گیرد؟! و چگونه امکان دارد مسیّر باشد در حالی که می‌بینیم صاحب اراده و قدرت و اختیار است؟! و تکلیف ما دربارۀ متونی که اراده و قدرت و اختیار را برای انسان ثابت می­کنند، چیست؟!

و اگر بگوییم «انسان مخیّر است و مسیّر نیست»، اعتراض می­شود که: چگونه ممکن است مختار باشد در حالی که می­بینیم بدون اختیار خویش، متولّد می­شود؟! و بدون اختیار خود، بیمار می­گردد و می­میرد؟! و سایر اموری که خارج از ارادۀ آدمی است.

و اگر گفته شود: انسان در افعال ارادی و اختیاری خویش، مختار است، اشکال وارد می­شود که: در افعال اختیاری نیز چنین است، زیرا گاهی اوقات، انسان ارادۀ کاری می­کند و تصمیم می­گیرد آن را انجام دهد و می­تواند این کار را بکند و آن را انجام می­دهد، امّا در برخی موارد، آن را انجام نمی­دهد، چون مانعی وجود دارد. پس این گونه نیست که هر کاری را انسان اراده کند، انجام دهد و این مورد به وضوح مشاهده می­شود.

بر این اساس، دلیل اشتباه پاسخ فوق برای ما روشن گشت، زیرا اگر انسان به طور مطلق، مسیّر می­بود، قدرت و اراده­ای نداشت و اگر به طور کل، مخیّر می­بود، هر آنچه می­خواست را انجام می­داد. کسی که قائل به تسییر مطلق است، دیدگاه جبریّه را پذیرفته که معتقدند بنده بر انجام کارهایش مجبور شده و قدرت و اراده و تأثیری ندارد.

و کسی که قائل به تخییر مطلق است، به مذهب قدریّه که تقدیر را انکار می­کنند و می­گویند عمل انسان به اختیار خودش است و بنده آفریدگار کار خویش بوده و در اراده و عمل خود، مستقل است.[۱]

بنابراین پاسخ سؤال مذکور چیست؟ و راه خروج از این ایرادات چگونه است؟

[۱]– نک: الإیمان بالقضاء والقدر، صص ۱۸۴- ۱۸۸٫