موضوع هدایت و گمراهی

این مسأله، موضوعی بسیار مهم است و سخن در این باره به درازا می­کشد. به طور خلاصه، می­توان گفت: هدایت، گمراهی، اطاعت و نافرمانی مربوط به ارادۀ الله متعال بوده و انسان سبب وقوع آن‎هاست و در این زمینه، مسؤول است. این مطلب یکی از اصول قطعی و یقینی، از دیدگاه اهل سنّت به شمار می­رود، و قاعده­ای که تمامی عاقلان بر آن اتّفاق نظر دارند، این است که امور قطعی، به اعتبار اصل خود، هیچ تناقضی با یکدیگر ندارند، هر چند از دیدگاه ما متناقض دیده شوند، زیرا درک و فهم ما ناقص و قاصر است. بنابراین کافی است که امور قطعی و یقینی را بپذیریم و به تمامی آن‎ها ایمان آوریم و هیچ یک از این امور را انکار نکنیم هر چند نسبت به آن‎ها، آگاهی و علمی نداشته باشیم، چون موضوع قضا و قدر مربوط به صفات الهی است؛ قدر یعنی قدرت الله متعال و قدرت الهی همچون علم، حکمت، اراده و سایر صفات الله Uاست از این لحاظ که مفهومشان معلوم، ولی کیفیّت‌شان برای ما نامشخّص است. همان گونه که از صفات الهی کاملاً آگاه نیستیم، از برخی اسرار قدر الهی نیز ناآگاهیم؛ یکی از اسرار تقدیر این است که الله Iافرادی را گمراه یا هدایت و خوشبخت یا بدبخت می­کند و اینکه می­میراند یا زنده می­کند و …؛ آن هم بر اساس حکمتی که خودش می­داند و ما از آن آگاه نیستیم، چرا که او بسیار دانا و حکیم است.

ناتوانی انسان از دسترسی به اسرار قدر، ضرری بر ایمانش ندارد، چون این کار در توان آدمی نیست و الله تعالی هر نفسی را فقط به اندازۀ توانش مکلّف می­نماید.

آنچه مضر بوده و ناپسند به شمار می­رود، این است که انسان بر پایۀ این ناتوانی­اش، احکامی را صادر نماید و بدون دلیل و از روی گمراهی و ناآگاهی، کاری را انجام دهد و برخی از اصول قطعی را انکار و برخی را بوسیلۀ بعضی دیگر رد نماید.

عاقلان موافقند که مالک می­تواند در ملکش هر گونه که بخواهد، تصرّف نماید و برای اینکه تصرّفش صحیح باشد، لازم نیست که دیگران دلیل و حکمت کارهایش را بفهمند و هیچ کس نمی­تواند بر او اعتراض کند تا زمانی که دلیل تصرّفاتش را نمی­داند.

همچنین اتّفاق نظر دارند که فرد ماهر در علمی از علوم یا فنّی از فنون یا یکی از حرفه­ها، گاهی اوقات، کارهایی را انجام می­دهد که افراد ناآگاه به آن علم یا فن و حرفه، دلیلش را نمی­دانند.

و ناآگاهی آنان دلیل نقصان و نادرستی آن علم یا فنّ و حرفه نیست.

امور بشر که دارای علم و حکمتی قاصر و ناقصند، این گونه است، پس افعال بهترینِ داوران و حاکمان و کسی که رحمت و علمش همه چیز را فرا گرفته است، چگونه خواهد بود؟!

اگر بخواهیم از اسرار قضا و قدر آگاه شویم؛ یعنی اسراری که الله تعالی آگاهی از آن‎ها را به خودش اختصاص داده است، قطعاً این تلاش و رنجی بی­نتیجه خواهد بود و کسی که به دنبال آنچه در توانش نیست، باشد، تلاشش این گونه است:[۱]

کناطح ٍ صخره ً یوما ً لِیَفلِقَها ***** فَلم یَضِرها وأوهَی قرنَه الوعلُ[۲]

«مانند بزی کوهی که یک روز بر صخره­ای شاخ می­زد تا آن را بشکافد، امّا آسیبی به صخره نزد و [بیچاره] شاخ خودش را شکست».

به طور خلاصه، هدایت و گمراهی در اختیار الله یگانه بوده و او داناتر است که چه کسی را هدایت نماید، چنانچه داناتر است به اینکه رسالتش را به چه فردی بدهد.

مطالب فوق به معنای تعطیل و عدم­کاربرد اسباب نیست، بلکه الله اسبابی را تعیین نموده و آن‎ها را وسیلۀ رسیدن به هدایت قرار داده و انسان را از عوامل گمراهی بر حذر داشته و بیان نموده که آن‎ها آدمی را به هلاکت می­رسانند. در نتیجه، دوباره یادآوری می­کنیم که تمامی این امور در اختیار الله متعال است و او از آنچه انجام می­دهد، پرسیده نمی­شود، ولی مخلوقات در برابر آنچه می­کنند، مسؤول هستند.[۳]

[۱]– نک: العقل والنّقل عند ابن رشد، محمّد أمان، صص ۵۶- ۵۷٫

[۲]– دیوان اعشی کبیر، ص ۶۱٫

[۳]– نک: الإختلاف فی اللّفظ، ابن تیمیّه، ص ۳۵؛ الإبانه، ابن بطّه، ج ۱، ص ۳۹۰٫