ادلۀ جمهور مسلمین بر جواز تقلید و عدم وجوب نظر(۷)

۶- دلائل شناخت خداوند تعالی قابل درک است و هیچ نیازی به سبک کلامی که متکلمین آن را إبداع نمودند، نیست؛ چرا که انسان بی‌سواد این دلائل را به وضوح در اطراف خود و درونش مشاهده می‌کند، همانگونه که از عرب بادیه‌نشین سئوال شد: خداوند را به چی شناختی؟ جواب داد: «البعره تدل علی البعیر، و أثر الأقدام یدل علی المسیر، أفسماء ذات أبراج، و أرض ذات فجاج او بحار ذات أمواج، أفلا یدل ذلک علی اللطیف الخبیر.»([۱]) «وجود شتر ماده دلالت بر شتر نر می­کند، جای پا دلالت بر ره­رو می­کند، آیا آسمان دارای برج­های فلکی و زمین دارای چشمه­های روان و دریای دارای موج دلالت بر وجود خداوند دقیق و باریک بین نمی­کند؟»

قرطبی، به نقد متکلمینی می‌پردازد که نظر و استدلال را واجب می‌دانند؛ همچنین تکفیر عامۀ مردم توسط آنان را مورد هجوم قرار می‌دهد و می‌گوید: «آن اعرابی که شرمگاه خود را [در مسجد] درآورد تا درار کند کجاست؟ اصحاب پیامبر  صلی الله علیه و سلم خواستند بر او حمله‌ور شوند… آیا تو فکر می‌کنی که آن أعرابی، خداوند را با دلیل و برهان و حجت و بیان شناخته بود؟!!، رحمت خداوند همه چیز را فرا گرفته و چه بسیار با ایمان محکوم اویند و پیامبر  صلی الله علیه و سلم بر گفتن شهادتین توسط بسیاری اکتفاء نمود وحتی به اشاره به آن نیز أکتفاء نمود. آیا تو نمی‌نگری هنگامی که از زن جاریه پرسید: « خداوند کجاست؟ گفت: در آسمان، فرمود: من کی هستم؟ گفت: تو رسول خدائی، گفت: او را آزاد کن که مؤمنه است. »([۲]) و در این پرسش و پاسخ نظر و استدلالی در کار نبود؛ بلکه در اولین مرحله، حکم به ایمانش نمود هرچند از نظر و استدلال هم غافل می‌بود.([۳])

این‌ها دلائلی برای رد أجماعی است که معتزله و أشاعره مبنی بر وجوب نظر می‌آورند. أبوحنیفه از زمرۀ کسانی است که قائل به وجوب نظر و استدلالی است که به شناخت خداوند تعالی منجر می‌شود، البته نه از سبک متکلمین و تفصیلات و طبقه‌بندی آنان که بر مردم عوام، سنگین است؛ بلکه وجوب نظر و استدلال به هر کسی براساس توانائی‌اش و برایش میسر می‌شود و نظر به آفرینش و آنچه در آن است که به شناخت خداوند منجر می‌شود.([۴])

بنابراین هرکس به دنیای اطرافش، حتی نگاهی سطحی بیندازد، در می‌یابد که این آفرینش و جهان هستی خالقی دارد و تفاوتی بین اینکه این انسان نظاره‌گر، انسانی بی‌سواد یا متفکر باشد، نیست که راه استدلال فلسفی را طی می‌کند و در این زمینه ابن‌جوزی می‌گوید: «دلیل اعتقاد، آشکار است، بر عاقل پوشیده نیست، ولی فروع این به خاطر کثرت حالات و سنگینی فهم آن بر عامی و نزدیکی آن به خطا بهتر است که او در این زمینه تقلید کند و از این جهت، نظری که قرآن بدان فرا می‌خواند، همان نظر فطری است که مقدماتش بر هر انسانی آسان گشته و نیازی به شناخت سبک‌های فلسفه و کلام نیست.

 

 

 

([۱])آلوسی، تفسیر روح‌المعانی، ۲۶/۶۲ ./ – فخررازی، التفسیر الکبیر، ۱/۸۸-۱۰۰٫

([۲]) (صحیح): مسلم (ش۱۲۲۷) / ابوداود (ش۹۳۱و۳۲۸۴) از طریق (یحیی بن سعید القطان و اسماعیل بن ابراهیم بن علیه) روایت کرده‌اند: «عن الحجاج الصواف حدثنى یحیى بن أبى کثیر عن هلال بن أبى میمونه عن عطاء بن یسار عن معاویه بن الحکم السلمى قال قلت: یا رسول الله جاریه لى صککتها صکه. فعظم ذلک على رسول الله  صلی الله علیه و سلم. فقلت أفلا أعتقها قال: ائتنى بها. قال: فجئت بها قال: أین الله؟ قالت: فى السماء. قال: من أنا؟. قالت: أنت رسول الله. قال: أعتقها فإنها مؤمنه.»

([۳]) فرطبی، تفسیر القرطبی، ۷/۳۳۲-۳۳۳٫

([۴]) علی الغربی، الفِرق الکلامیه الأسلامیه، ص ۳۵۵٫