آداب دعوت (۲)

دعوت به سوی خداوند دارای آدابی است که مسلمان باید به آن‌ها آراسته باشد:

اخلاص در نیت:

اخلاص راز پیروزی دعوتگر به سوی خداوند است. پیامبرصلى الله علیه وسلم فرموده است: (إنما الأعمال بالنیات، وإنما لکل امرئ ما نوى) یعنی: «همانا ثواب اعمال به نیت بستگی دارد و هر کس نتیجه‌ی نیت خود را درمیابد.» [متفق علیه]

دعوت با حکمت و موعظه‌ی نیک:

فرد مسلمان در هنگام دعوت دیگران از سخنان پاک و نیکو استفاده نموده و از کلام زشت و ناروا دوری می‌نماید. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿ٱدۡعُ إِلَىٰ سَبِیلِ رَبِّکَ بِٱلۡحِکۡمَهِ وَٱلۡمَوۡعِظَهِ ٱلۡحَسَنَهِۖ وَجَٰدِلۡهُم بِٱلَّتِی هِیَ أَحۡسَنُۚ﴾ [النحل: ۱۲۵] یعنی: «با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به [شیوه‏اى] که نیکوتر است مجادله نماى.»

فهم و درک عالی از دین:

لازم است که داعی به سوی خداوند، نسبت به احکام دینی آگاهی لازم داشته باشد، و اگر برایش امکان داشته باشد مستحب است که به حفظ قرآن کریم بپردازد و همچنین از احادیث پیامبر صلى الله علیه وسلم هر چند که در توان داشت برای استدلال در دعوتش استفاده نماید. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿قُلۡ هَٰذِهِۦ سَبِیلِیٓ أَدۡعُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِۚ عَلَىٰ بَصِیرَهٍ أَنَا۠ وَمَنِ ٱتَّبَعَنِیۖ وَسُبۡحَٰنَ ٱللَّهِ وَمَآ أَنَا۠ مِنَ ٱلۡمُشۡرِکِینَ ١٠٨﴾ [یوسف: ۱۰۸] یعنی: «بگو این است راه من که من و هر کس پیروى‏ام کرد با بینایى به سوى خدا دعوت مى‏کنیم.»

سر مشق نیک:

فرد دعوتگر الگو و سرمشق دیگران است، بنابراین باید به عمل نمودن به علمی که دارد اهمیت داده و خود را به آنچه که مردم را به سوی آن دعوت می‌کند آراسته نماید وگرنه جزو کسانی خواهد بود که خداوند در مورد آن‌ها می‌فرماید: ﴿۞أَتَأۡمُرُونَ ٱلنَّاسَ بِٱلۡبِرِّ وَتَنسَوۡنَ أَنفُسَکُمۡ وَأَنتُمۡ تَتۡلُونَ ٱلۡکِتَٰبَۚ أَفَلَا تَعۡقِلُونَ ۴۴﴾ [البقره: ۴۴] یعنی: «آیا مردم را به نیکى فرمان مى‏دهید و خود را فراموش مى‏کنید با اینکه شما کتاب [خدا] را مى‏خوانید آیا [هیچ] نمى‏اندیشید».

در نتیجه فرد دعوتگر باید دارای اخلاق پاک و شیوه‌ی نیک باشد. مردی نزد بانو عایشه رضی الله عنها آمده و از او پرسید: اخلاق پیامبر چگونه بود؟ جواب داد: (کان خلقه القرآن.) یعنی: «اخلاق او قرآن بود.» [مسلم] یعنی آن حضرت صلى الله علیه وسلم دارای تمام صفات نیکویی بود که به واسطه‌ی آیات قرآن کریم و سنت نبوی مردم را به تمسک بدان‌ها دعوت می‌نمود.

فرد دعوتگر شایسته است که از رانده شدن به سمت گناهانی که باقی مردم بدان گرفتار هستند اجتناب ورزد و از قرار گرفتن در معرض تهمت و شبهه دوری نماید. پیامبر صلى الله علیه وسلم می‌فرماید: (.. فمن اتقى الشبهات فقد استبرأ لدینه وعرضه، ومن وقع فی الشبهات وقع فی الحرام، کالراعی یرعى حول الحمى، یوشک أن یرتع فیه، ألا وإن لکل مَلِک حِمَى، ألا وإن حِمَى الله محارمه) یعنی: «… پس آنکه از مشتبهات بپرهیزد برای دین و آبروی خود پاکی جسته است و آنکه به مشتبهات آلوده شود، در حرام افتاده است، مانند شبانی که در اطراف چراگاه ممنوعه می‌چراند نزدیک است که گوسفندان در آن وارد شود. و آگاه باشید که هر پادشاهی چراگاهی ممنوع دارد و چراگاه ممنوعه‌ی خداوند چیزهائیست که حرام نموده است.» [مسلم]

دوری جستن از مسایل اختلافی:

فرد دعوتگر باید از مسایلی که باعث ایجاد اختلاف شده و به دامنه آن می‌افزاید اجتناب ورزد. با مردم درباره‌ی مسائل متفق علیه بحث کند، و حتی از وارد شدن به بحث و جدال‌هایی که در حد توان او نیست دوری کرده و از ریاکاری پرهیز نماید که ثواب عملش از بین می‌برد.

با چیز‌های مهم‌تر شروع کند:

دعوتگر به خداوند متعال، در دعوت خویش مرحله به مرحله عمل می‌کند. آن‌ها را قبل از سنت به سوی فرایض و قبل از امور مستحب به سوی امور واجب دعوت می‌نماید.

پیامبر صلى الله علیه وسلم وقتی که می‌خواست معاذ بن جبل را به سوی اهل یمن بفرستد به او فرمود: (إنک تقدم على قوم أهل کتاب، فلیکن أول ما تدعوهم إلیه عباده الله عز وجل فإذا عرفوا الله، فأخبرهم أن الله فرض علیهم خمس صلوات فی یومهم ولیلتهم، فإذا فعلوا، فأخبرهم أن الله قد فرض علیهم زکاه تُؤْخذ من أغنیائهم، فَتُردُّ على فقرائهم، فإذا أطاعوا بها فخذ منهم وتوقَّ کرائم أموالهم (لا تأخذ أفضلها عندما تجمع زکاه أموالهم) یعنی: «تو همانا نزد قومی از اهل کتاب می‌روی، پس نخستین چیزی که آن‌ها را بدان دعوت می‌کنی بندگی خداوند عزوجل است اگر آن‌ها آن را دریافتند، آن‌ها را آگاه کن که خداوند در هر شب و روزشان پنج وقت نماز بر ایشان فرض نموده است.

و اگر آن‌ها این کار را انجام دادند، آنان را آگاه کن که الله تعالی بر آن‌ها صدقه‌ای فرض نموده که از ثروتمندان شان گرفته شده و به فقرای شان باز گردانده می‌شود.پس اگر آن‌ها از این پیروی کردند، پس از آنان (زکات) بگیر و بر حذر باش از اینکه مال‌های نفیس و گرانبهای شان را بگیری.» [مسلم]

با نرمرفتاری و مداراجویی:

فرد مسلمان دیگران را با ملایمت دعوت می‌کند، خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَلَوۡ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ ٱلۡقَلۡبِ لَٱنفَضُّواْ مِنۡ حَوۡلِکَۖ﴾ [آل عمران: ۱۵۹] یعنی: «و اگر تندخو و سختدل بودى قطعا از پیرامون تو پراکنده مى‏شدند.» و پیامبر صلى الله علیه وسلم می‌فرماید: (إن الرفق لا یکون فی شیء إلا زانه، ولا ینـزع من شیء إلا شانه.) یعنی: «نرم رفتاری در هیچ چیزی نمی‌باشد، جز اینکه آن را زینت می‌دهد و از هیچ چیزی بدور نمی‌شود، مگر اینکه آن را زشت می‌سازد!» [مسلم و ابوداود]

ذکاوت و هوشیاری:

مسلمان باهوش و با ذکاوت است و می‌داند که چگونه مردم را به سوی خداوند دعوت نماید، و چطور با آن‌ها بحث کرده و آنان را قانع سازد و همواره وقت مناسب را برای اینکار انتخاب می‌کند.

شناخت شخصیت فرد دعوت شونده:

فرد دعوتگر ناچار است که در رابطه با فرد دعوت شونده بینش و آگاهی کافی داشته و لذا باید از شخصیت وی شناخت داشته و به طریقه‌ای نیکو فرد را دعوت نماید. روشی که برای یک شخص مناسب است ممکن است برای دیگری جواب ندهد. بهتر است که دعوتگر از شرایط اجتماعی فرد دعوت شونده مقداری آگاهی داشته باشد.

خطاب قرار دادن مردم در سطح درک و فهم آنان:

فرد مسلمان هنگام دعوت دیگری باید وضعیت و سطح فهم و درک او را درنظرداشته باشد. چه برای بعضی مردم بهتر است که با گفتاری فصیح و شیوا گفتگو شده و با برخی دیگر باید گفتاری ساده و قابل فهم را بکار برد. حضرت علی بن ابی طالب -رضی الله عنه- می‌فرماید: (حدِّثوا الناس بما یعرفون، أتحبون أن یکذَّب الله ورسوله) یعنی: «با مردم چیزی را بگویید که برایشان قابل فهم باشد، آیا دوست دارید که خدا و رسولش تکذیب شوند؟» [بخاری]

ابتدا با اهل خانواده و نزدیکان شروع کند:

فرد مسلمان دعوت را از اهل خانواده و نزدیکانش شروع می‌نماید، خداوند متعال در این باره می‌فرماید: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ قُوٓاْ أَنفُسَکُمۡ وَأَهۡلِیکُمۡ نَارٗا وَقُودُهَا ٱلنَّاسُ وَٱلۡحِجَارَهُ عَلَیۡهَا مَلَٰٓئِکَهٌ غِلَاظٞ شِدَادٞ لَّا یَعۡصُونَ ٱللَّهَ مَآ أَمَرَهُمۡ وَیَفۡعَلُونَ مَا یُؤۡمَرُونَ ۶﴾ [التحریم: ۶] یعنی: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید خودتان و کسانتان را از آتشى که سوخت آن مردم و نگهاست‏حفظ کنید بر آن [آتش] فرشتگانى خشن [و] سختگیر [گمارده شده]‌اند از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچى نمى‏کنند و آنچه را که مامورند انجام مى‏دهند.» و باز می‌فرماید: ﴿وَأَنذِرۡ عَشِیرَتَکَ ٱلۡأَقۡرَبِینَ ٢١۴﴾ [الشعراء: ۲۱۴] یعنی: «و خویشان نزدیکت را هشدار ده!» پیامبر صلى الله علیه وسلم فرموده است: (ابدأ بمن تعول) یعنی: «و آغاز کن به کسی که نفقه‌اش بدوش تو است.» [طبرانی]

امیدواری:

دعوتگر نباید هنگامی که با اعتراض دعوت شونده مواجه شد نا امید شود و باید امر هدایت را به خداوند بسپارد، خداوند متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّکَ لَا تَهۡدِی مَنۡ أَحۡبَبۡتَ وَلَٰکِنَّ ٱللَّهَ یَهۡدِی مَن یَشَآءُۚ وَهُوَ أَعۡلَمُ بِٱلۡمُهۡتَدِینَ ۵۶﴾ [القصص: ۵۶] یعنی: «در حقیقت تو هر که را دوست دارى نمى‏توانى راهنمایى کنى، لیکن خداست که هر که را بخواهد راهنمایى مى‏کند و او به راه‏یافتگان داناتر است!»