اخلاق

مستحب است همراه با نماز، اصلاحگری و  آداب نیز به فرزندان آموزش داده شود: ﴿یَٰبُنَیَّ أَقِمِ ٱلصَّلَوٰهَ وَأۡمُرۡ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَٱنۡهَ عَنِ ٱلۡمُنکَرِ وَٱصۡبِرۡ عَلَىٰ مَآ أَصَابَکَۖ…﴾ [لقمان: ۱۷] «فرزندم، نماز را برپا کن و به معروف امر کن و از منکر باز بدار و بر آسیبی که به تو رسیده صبر پیشه کن…».

اسباب باعث نجات انسان نمی‌شوند مگر به اذن خداوند؛ همان دریایی که به اذن خداوند باعث نجات موسیِ نوزاد شد، به فرمان او فرعونِ قدرتمندِ ستمگر را غرق کرد

یکی از نشانه‌های منافق زبان تند و تیز علیه مسلمانان است: ﴿…سَلَقُوکُم بِأَلۡسِنَهٍ حِدَادٍ…﴾ [الأحزاب: ۱۹]. «… شما را با زبان‌هایی تند نیش می‌زنند…». و برعکس آن، زبانی نرم در برابر کافران: ﴿…لَئِنۡ أُخۡرِجۡتُمۡ لَنَخۡرُجَنَّ مَعَکُمۡ وَلَا نُطِیعُ فِیکُمۡ أَحَدًا أَبَدٗا…﴾ [الحشر: ۱۱]. «…اگر بیرون رانده شوید حتما با شما بیرون خواهیم آمد و هرگز بر ضد شما از هیچکس …

مومن از سلامت دینش شاد می‌شود حتی اگر دنیا را از دست بدهد، و منافق از سلامت دنیایش خوشحال می‌شود حتی اگر دینش را از دست بدهد: ﴿…إِن تُصِبۡکَ حَسَنَهٞ تَسُؤۡهُمۡۖ وَإِن تُصِبۡکَ مُصِیبَهٞ یَقُولُواْ قَدۡ أَخَذۡنَآ أَمۡرَنَا مِن قَبۡلُ وَیَتَوَلَّواْ وَّهُمۡ فَرِحُونَ۵٠﴾ [التوبه: ۵۰]. «و اگر مصیبتی به تو رسد می‌گویند: ما که پیش‌تر تصمیم خود را گرفته بودیم …

آنقدر به ستایش الگو نپرداز که به تو مشغول شود و از ادامهٔ راهش باز بماند. ستایش اگر کم باشد کمک است و اگر بسیار باشد فتنه است.

ممکن است انسان دچار غم و دلتنگی شود بدون آنکه عقل سبب آن را بداند. خداوند شناخت کامل درون انسان را از او پنهان ساخته تا بداند در شناخت دیگر چیزها  نادان‌تر است.

اگر انسان به اصلاح آنچه میان خود و پروردگار است بپردازد، خداوند آنچه را میان او و مردم است به صلاح خواهد آورد؛ هر کس مشغول آن یکتای یگانه شود او را از همهٔ کسان دیگر بی‌نیاز می‌کند.

اصلاح‌گری رحمت است نه فتنه. پیامبر صلی الله علیه وسلم می‌فرماید: «خداوند عموم مردم را به سبب گناه عده‌ای خاص عذاب نمی‌دهد تا آنکه منکر را ببینند و با وجود توانایی آن را انکار نکنند، که اگر چنین کردند خداوند هم آن عدهٔ خاص و هم عموم مردم را دچار عذاب خواهد کرد» [به روایت امام احمد].

یکی از بزرگ‌ترین خطرهایی که امت را تهدید می‌کند کسانی هستند که نصیحت‌گران را نزد نصیحت‌شدگان تخریب می‌کنند تا نسبت به آنان شک کنند و در برابر نصیحت عناد ورزند و در نتیجه همهٔ امت هلاک شوند: ﴿وَقَالَ ٱلۡمَلَأُ مِن قَوۡمِ فِرۡعَوۡنَ أَتَذَرُ مُوسَىٰ وَقَوۡمَهُۥ لِیُفۡسِدُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ…﴾ [الأعراف: ۱۲۷]. «و سران قوم فرعون گفتند آیا موسی و قومش را …

اگر ضوابط شرعی نزد کسانی که قرار است آن را اجرایی کنند مورد احترام نیست، جایز نیست که عالم برای جواز چیزی که ضوابط آن مراعات نمی‌شود فتوا دهد. دست به فساد بزنید، اما نه به نام شریعت!

مصیبت اگر باعث نزدیکی به خداوند شود نعمت است، و نعمت اگر باعث دوری از الله شود مصیبت است.

عبادات باعث می‌شود حرام‌ها از انسان دور شوند، حتی اگر اسباب آن مهیا باشد: ﴿کَذَٰلِکَ لِنَصۡرِفَ عَنۡهُ ٱلسُّوٓءَ وَٱلۡفَحۡشَآءَۚ إِنَّهُۥ مِنۡ عِبَادِنَا ٱلۡمُخۡلَصِینَ﴾ [یوسف: ۲۴]. «…چنین کردیم تا بدی و زشتکاری را از او دور گردانیم. [زیرا] او از بندگان مخلص ما بود».

نگاه همیشگی به آنچه در دست مردم است و فکر کردن طولانی به قدرت یک نفر باعث می‌شود بدون آنکه متوجه شوی هرم بردگی او در قلبت ساخته شود و به جایی برسی که خود را بردهٔ او بدانی بی آنکه او بداند.

از نشانه‌های ضعف ایمان این است که انسان از عیب دیگران شاد شود تا بر عیب خود سرپوش نهد، و از نشانه‌های نیروی ایمان این است که انسان برای عیب دیگران ناراحت شود، حتی اگر خود آن عیب را داشته باشد.

می‌توان گفت امکان ندارد اخلاق فاسد و عمل نیک یکجا شود، زیرا پیامبر خدا صلی الله علیه وسلم عمل نیک را هم ردیف اخلاق نیک آورده و فرموده است: «البِرّ حُسنُ الخُلُق…» [به روایت مسلم]. «نیکی یعنی اخلاق نیک».

شکر نعمت سبب دو نعمت دیگر است: ۱- بقای نعمت. ۲- برکت در آن. اما هر کس کفران نعمت کند خداوند آن نعمت را از وی می‌گیرد، و حتی اگر در ظاهر آن را باقی بگذارد برکت آن را می‌برد و او را به واسطهٔ همان نعمت نگون بخت می‌کند.

نفس بشری ممکن است آنقدر با بدی خو گیرد که آن را نیکی بپندارد: ﴿وَإِنَّهُمۡ لَیَصُدُّونَهُمۡ عَنِ ٱلسَّبِیلِ وَیَحۡسَبُونَ أَنَّهُم مُّهۡتَدُونَ٣٧﴾ [الزخرف: ۳۷]. «و مسلما آن‌ها (شیاطین) ایشان را از راه [الله] باز می‌دارند و [اینان] گمان می‌کنند که هدایت یافتگانند».

کسی که ذکر الله را به جای نیاورد، شکر او را نیز انجام نخواهد داد، و اگر الله بخواهد کسی را از شکر خود محروم کند، ذکر خود را از یاد او خواهد برد: ﴿فَٱذۡکُرُونِیٓ أَذۡکُرۡکُمۡ وَٱشۡکُرُواْ لِی وَلَا تَکۡفُرُونِ١۵٢﴾ [البقره: ۱۵۲]. «پس مرا یاد کنید [تا] شما را یاد کنم و مرا شکر گویید و با من ناسپاسی نکنید».

هر چه طاعت انسان از خداوند بیشتر شود سربلندتر می‌شود، و هر چه بیشتر معصیت او کند ذلیل‌تر خواهد شد: ﴿مَن کَانَ یُرِیدُ ٱلۡعِزَّهَ فَلِلَّهِ ٱلۡعِزَّهُ جَمِیعًاۚ إِلَیۡهِ یَصۡعَدُ ٱلۡکَلِمُ ٱلطَّیِّبُ وَٱلۡعَمَلُ ٱلصَّٰلِحُ یَرۡفَعُهُۥۚ…﴾ [فاطر: ۱۰]. «هر که خواهان سربلندی است، عزت همه‌اش از آن الله است. سخنان پاک به‌سوی او بالا می‌رود و عمل صالح را رفعت می‌بخشد…».

هر نیرنگی علیه دین خداوند، در واقع نیرنگی علیه صاحبِ آن است. امروز از آن بهره می‌برد و فردا پاگیر خودش می‌شود: ﴿…لِیَمۡکُرُواْ فِیهَاۖ وَمَا یَمۡکُرُونَ إِلَّا بِأَنفُسِهِمۡ وَمَا یَشۡعُرُونَ١٢٣﴾ [الأنعام: ۱۲۳]. «…تا در آن به نیرنگ بپردازند ولی آنان جز به خود نیرنگ نمی‌زنند و درک نمی‌کنند».

ذکر الله و هوای نفس ضد هم هستند. هر چه زبان انسان مشغول ذکر باشد هوا و هوس از قلبِ او فراری می‌شود: ﴿وَلَا تُطِعۡ مَنۡ أَغۡفَلۡنَا قَلۡبَهُۥ عَن ذِکۡرِنَا وَٱتَّبَعَ هَوَىٰهُ﴾ [الکهف: ۲۸]. «و از کسی که قلبش را از یاد خود غافل ساخته‌ایم و پیرو هوس خود شده، اطاعت مکن».

سست خردترین مردم کسانی هستند که رای صحیح را نمی‌پذیرند تا آنکه خود حسرت اشتباه را تجربه کنند: ﴿فَٱصۡفَحۡ عَنۡهُمۡ وَقُلۡ سَلَٰمٞۚ فَسَوۡفَ یَعۡلَمُونَ٨٩﴾ [الزخرف: ۸۹]. «پس از آنان روی بگردان و بگو: به سلامت. چرا که به زودی [خود] خواهند دانست».

تدبّر قرآن باعث ثبات قلب و استواری رای و محافظت انسان در برابر هوای نفس می‌شود: ﴿کَذَٰلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِۦ فُؤَادَکَۖ﴾ [الفرقان: ۳۲]. «[قرآن را] اینچنین [نازل نمودیم] تا قلب تو را اینگونه استوار گردانیم».

هر کس نتوانست ظلم را انکار کند، حداقل با آن همراهی نکند. چرا که همراهی با ستم یعنی به رسمیت شناختن آن.

بزرگ‌ترین عامل آرامشِ انسان این است که کارهایش را مخلصانه برای الله انجام دهد، زیرا در این صورت با مردم طرف نیست، اگر مردم خشنود شدند که حمد خداوند را به جا می‌آورد، و اگر ناراحت شدند به یاد خشنودی خداوند می‌افتد و ناراحتی مردم را در برابر خشنودی آفریدگار، ناچیز می‌بیند.

هر که نسبت به الله حسن ظن داشته باشد، او را هدایت می‌کند، و هر که نسبت به او سوء ظن داشته باشد وی را نگونسار می‌کند. در حدیث قدسی آمده که الله متعال می‌فرماید: «أنا عِندَ ظَنِّ عَبدی بی…» [بخاری و مسلم]. «من نزد گمان بنده‌ام نسبت به خود هستم».

اگر از کاری که در جمع مردم انجام داده‌ای خوشت آمد آن کار را با انجام دادنش در پنهان پاک کن، چرا که انجام دادن آن در نهان باعث پاکی آن [از شائبهٔ ریا] است.

عافیتِ پس از مصیبت، آزمایش است، و خداوند متعال به واسطهٔ آن شاکر را از کافرِ نعمت، بازمی‌شناسند: ﴿فَإِذَا مَسَّ ٱلۡإِنسَٰنَ ضُرّٞ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلۡنَٰهُ نِعۡمَهٗ مِّنَّا قَالَ إِنَّمَآ أُوتِیتُهُۥ عَلَىٰ عِلۡمِۢۚ بَلۡ هِیَ فِتۡنَهٞ…﴾ [الزمر: ۴۹]. «و چون آسیبی به انسان رسد ما را فرا می‌خواند. سپس اگر نعمتی از جانب خود به او عطا کنیم می‌گوید: تنها …

امت با اقلیت مصلح نجات می‌یابد نه با اکثریت صالح. به پیامبر صلی الله علیه وسلم گفتند: آیا در حالی که صالحان در میان ما هستند هلاک می‌شویم؟ فرمود: «آری؛ اگر ناپاکی زیاد شود». [صالح: کسی که تنها خود نیکوکار است. مصلح: کسی که خود نیکوکار است و نیکی را به دیگران منتقل می‌کند و از فساد جلوگیری می‌کند].

محروم کسی نیست که توانایی انجام کاری را ندارد. محروم آن است که فرصت انجام کار نیک را داشته باشد و آن را ترک گوید.

با هر کسی می‌توان گفتگو کرد مگر با نویسندهٔ مزدور؛ زیرا کالایی که عرضه می‌کند مال خودش نیست، بنابراین نمی‌تواند در برابر آن پاسخگو باشد.

پیروانی که اگر با آنان موافق بودی بزرگت می‌دارند و اگر با آن‌ها مخالفت کردی کوچکت می‌شمارند در واقع از تو به عنوان پلی برای رسیدن به خواسته‌های خود استفاده می‌کنند نه برای رسیدن به حق. در حقیقت تو برای آنان پیروی هستی در شکل رهبر.

اگر پشت انسان عادت به خم شدن کرد راست شدن برایش سخت خواهد شد، و اگر درون انسان به بردگی خو گیرد آزادی را دشوار خواهد دید.

اگر میان تو و حق، کسی قرار گیرد که وی را [از حق] بزرگتر بدانی، حق را نخواهی دید، زیرا حق پشت کسانی که بزرگ انگاشته می‌شوند دیده نخواهد شد. بنابراین حق را بزرگ بدار تا هر چه غیر از آن است در نگاهت کوچک شود.

کسی که زبانش در نهان به سخن زشت عادت کند، در میان جمع نیز نخواهد توانست آن را از زشتگویی حفظ کند.

منافقان دربارهٔ تخمین میزان واقعی نفوذ خود در جوامع مسلمان، بسیار دچار اشتباه می‌شوند: ﴿یَقُولُونَ لَئِن رَّجَعۡنَآ إِلَى ٱلۡمَدِینَهِ لَیُخۡرِجَنَّ ٱلۡأَعَزُّ مِنۡهَا ٱلۡأَذَلَّۚ وَلِلَّهِ ٱلۡعِزَّهُ وَلِرَسُولِهِۦ وَلِلۡمُؤۡمِنِینَ وَلَٰکِنَّ ٱلۡمُنَٰفِقِینَ لَا یَعۡلَمُونَ٨﴾ [المنافقون: ۸]. «[منافقان] می‌گویند اگر به مدینه برگردیم قطعا آنکه عزتمندتر است، آنکه را زبون‌تر است از آنجا بیرون خواهد کرد، در حالی که عزت از آنِ الله و …

خداوند به واسطهٔ صبر و تقوا سختی‌ها را به فرصت تبدیل می‌کند و نیرنگ دشمنان را باطل نموده و غم‌ها و غصه‌ها را برطرف می‌سازد: ﴿وَإِن تَصۡبِرُواْ وَتَتَّقُواْ لَا یَضُرُّکُمۡ کَیۡدُهُمۡ شَیۡ‍ًٔا﴾ [آل عمران: ۱۲۰]. «و اگر صبر و تقوا پیشه سازید نیرنگشان به شما زیانی نخواهد رساند».

یکی از عوامل هلاکت یاری دادن ظالم علیه مظلوم است. در حدیث آمده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «مَن نصر قومَه على غیرِ الحقِّ فهو کالبعیرِ الذی ردَى فهو ینزِعُ بذَنَبِه» [به روایت ابوداوود]. «هر کس قوم خود را در غیر حق یاری دهد مانند شتری است که در چاه افتاده و [می‌خواهند] آن را با دمش …

نسب و خویشاوندی برای آشنا شدن با یکدیگر است، و دین برای نزدیک شدن انسان‌ها. بنابراین مسلمان غیرخویشاوند شایسته‌تر به دوستی است از کافرِ خویشاوند: ﴿وَجَعَلۡنَٰکُمۡ شُعُوبٗا وَقَبَآئِلَ لِتَعَارَفُوٓاْۚ إِنَّ أَکۡرَمَکُمۡ عِندَ ٱللَّهِ أَتۡقَىٰکُمۡ﴾ [الحجرات: ۱۳]. «…و شما را ملت‌ها و قبیله‌ها گرداندیم تا با یکدیگر آشنا شوید؛ و در حقیقت گرامی‌ترینِ شما نزد الله باتقواترینِ شماست…».

هر که از یاری دادن مظلوم ناتوان بود حداقل ظالم را ستایش نکند، زیرا تنها کسی دچار ستمگری می‌شود که عادت به شنیدن مدح و ستایش دارد نه نصیحت، و مدح و ستایش باعث فراموشی و سرکشی او می‌شود.

نیت خود را اصلاح کن تا الله کارت را برایت به صلاح آورد: ﴿رَّبُّکُمۡ أَعۡلَمُ بِمَا فِی نُفُوسِکُمۡۚ إِن تَکُونُواْ صَٰلِحِینَ فَإِنَّهُۥ کَانَ لِلۡأَوَّٰبِینَ غَفُورٗا٢۵﴾ [الإسراء: ۲۵]. «پروردگار شما به آنچه در درونِ شماست آگاه‌تر است. قطعا او آمرزندهٔ توبه کنندگان است».

همهٔ تباهی‌ها در حکومت‌ها و جوامع یا به سبب مخالفت با حق است، یا به سبب سوء تطبیق آن تا موافق با هوا و هوس مردم شود: ﴿وَلَوِ ٱتَّبَعَ ٱلۡحَقُّ أَهۡوَآءَهُمۡ لَفَسَدَتِ ٱلسَّمَٰوَٰتُ وَٱلۡأَرۡضُ وَمَن فِیهِنَّۚ﴾ [المؤمنون: ۷۱]. «و اگر حق از هوس‌های آنان پیروی می‌کرد بی‌شک آسمان‌ها و زمین و هر که در آن‌هاست تباه می‌شد».

در سقوط سی حکومت بزرگ و کوچک دقت کردم؛ دیدم سقوط همهٔ آن‌ها از یک ضعف داخلی به دست منافقینی که قدرت یافته بودند آغاز شده، سپس دشمن [خارجی] آن حکومت را ضعیف یافته به آن هجوم آورده و ساقطش کرده است.

خداوند دعای پنهانی را دوست دارد، زیرا به تنهایی با خداوند مناجات نمی‌کند مگر کسی که به نزدیک بودن او یقین دارد: ﴿ٱدۡعُواْ رَبَّکُمۡ تَضَرُّعٗا وَخُفۡیَهًۚ﴾ [الأعراف: ۵۵]. «پروردگار خود را به زاری و نهانی بخوانید…»