ملاحظاتی بر سخنان سید قطب

1. تکفیر کردن جوامع اسلامی چنان­که در معالم فی الطریق می­گوید: «اخیراً آن جوامعی که به گمان خویش مسلمانند نیز به جوامع جاهلی تبدیل شده­اند.» می­گویم: تکفیر جوامع اسلامی بعد از این­که خداوند متعال آن­ها را گرامی داشته است و ملحق نمودنش به جوامع جاهلی که هنوز اسلام را پذیرش نکرده­اند درست نیست.

أ. رسول الله  صلی الله علیه و سلم می­فرماید: «لَا تَزَالُ طَائِفَهٌ مِنْ أُمَّتِی یُقَاتِلُونَ عَلَى الْحَقِّ ظَاهِرِینَ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ قَالَ فَیَنْزِلُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَیَقُولُ أَمِیرُهُمْ تَعَالَ صَلِّ لَنَا فَیَقُولُ لَا إِنَّ بَعْضَکُمْ عَلَى بَعْضٍ أُمَرَاءُ تَکْرِمَهَ اللَّهِ هَذِهِ الْأُمَّهَ»[۱]: «همیشه گروهی از امت من به خاطر حق می­جنگند و تا روز قیامت پیروزند و آن­گاه که عیسی پسر مریم فرود آمد امیرشان به او می­گوید: بیا و برای­مان امامت کن. برای احترام گرفتن از این امت می­گوید: خیر شما خودتان امیر دارید».

ب. رسول الله  صلی الله علیه و سلم می­فرماید: «إِذَا قَالَ الرَّجُلُ هَلَکَ النَّاسُ فَهُوَ أَهْلَکُهُمْ»[۲]: «هرگاه کسی بگوید: مردم هلاک شدند؛ او خود از همه بیشتر هلاک شده است.» خطابی می­گوید: معنی آن این است وقتی کسی همیشه عیب مردم را می­گیرد و بدی­های آن­ها را یاد می­کند و می­گوید: مردم فاسدند و هلاک شده­اند در چنین حالی او خودش از همه بیشتر هلاک شده است؛ یعنی حالش به سبب گناهی که در اثر معیوب کردن دیگران و بیان کردن بدی‌هایشان به آن دچار می­شود، از همه بدتر است و چه بسا عاقبت دچار عجب و تکبر شود و خود را بهتر از دیگران بداند.^[۳] امام نووی در شرح مسلم در تقسیم بندی فهرست، به صورت یک بند به آن اشاره کرده است. (باب النهی من قول: هلک الناس)

ج. رسول الله  صلی الله علیه و سلم می­فرماید: «أَیُّمَا رَجُلٍ مُسْلِمٍ أَکْفَرَ رَجُلًا مُسْلِمًا فَإِنْ کَانَ کَافِرًا وَإِلَّا کَانَ هُوَ الْکَافِرُ»[۴]: «هرگاه مرد مسلمانی یک مسلمان دیگر را تکفیر کند اگر کافر بود، سخن درستی بوده است ولی در صورت خلاف آن، خودش کافر می‌شود». و پروردگار متعال نیز می­فرماید: ﴿ٱجۡتَنِبُواْ کَثِیرٗا مِّنَ ٱلظَّنِّ إِنَّ بَعۡضَ ٱلظَّنِّ إِثۡمٞ﴾ [الحجرات: ۱۲] «از بسیاری گمان­ها خودداری کنید که بعضی از گمان­ها گناهند».

د. رسول الله  صلی الله علیه و سلم می­فرماید: «إِیَّاکُمْ وَالظَّنَّ فَإِنَّ الظَّنَّ أَکْذَبُ الْحَدِیثِ»[۵]: «زنهار از ظن و گمان بپرهیزید که ظن و گمان دروغ­گوترین کلام­هاست».

2. سید قطب در کتاب معالم فی الطریق می‌گوید: «این مجتمعات به خاطر این­که معتقد به الوهیت غیر الله باشند و شعایر دینی و عبادتی را برای غیر خداوند متعال قرار می­دهند، در این ورطه­ی جاهلی نیفتاده­اند» می­گویم: این سخن می­رساند که ایشان به شرکی که هم اکنون در اکثر کشورها موجود است توجه نمی­کند؛ هم­چون درخواست کردن از اولیاء مانند کسی که از حسین استمداد کند و به دور قبر حسین و زینب طواف نماید و برای قبرها نذر کند و معتقد باشد که اولیاء عالم به غیب هستند و در جهان تصرف دارند و آن­ها ابدال و قطب­ها و فریادرسند و عبادات دیگری که برای غیر خدا جایز نیست چیزی که اسلام از آن به شرک اکبر تعبیر می­نماید و صاحبش را مخلد فی النار می­داند و بر او واجب بود که از آن برحذر می­داشت چون همگی پیامبران از آن برحذر داشته اند؛ و قرآن کریم به توحید اهتمام دارد و از شرک منتشر شده­ی کنونی مخصوصاً دعا کردن از غیر خدا برحذر می­دارد، چیزی که در موردش می­فرماید: «الدُّعَاءُ هُوَ الْعِبَادَهُ»[۶]: «دعا کردن همان عبادت است.» و خداوند متعال می­فرماید: ﴿وَلَا تَدۡعُ مِن دُونِ ٱللَّهِ مَا لَا یَنفَعُکَ وَلَا یَضُرُّکَۖ فَإِن فَعَلۡتَ فَإِنَّکَ إِذٗا مِّنَ ٱلظَّٰلِمِینَ١٠۶﴾ [یونس: ۱۰۶] (الظالمین: المشرکین): «و نخوان غیر از خدا چیزی را که نه به تو نفع بخشد و نه ضرر، پس اگر این کار را کردی (یعنی غیر خدا را خواندی) پس محققا تو در این هنگام از ستمگرانی.»
3. سپس سید قطب در «معالم فی الطریق» می­گوید: «این جوامع (یعنی جوامع اسلامی) به دلیل این­که به حاکمیت غیر الله متدین‌اند، داخل در مجتمعات جاهلی­اند… و خداوند می­فرماید: ﴿وَمَن لَّمۡ یَحۡکُم بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ فَأُوْلَٰٓئِکَ هُمُ ٱلۡکَٰفِرُونَ۴۴﴾ [المائده: ۴۴] می­گویم: ای کاش گوینده­ی این سخن که جوامع اسلامی را تکفیر می­نماید، به تفسیر ابن کثیر زیر همین آیه مراجعه می­کرد آن­جا که این مسئله را بطور مفصل و جالب و سودمند توضیح می‌دهد چنان­که می­گوید:

أ. از سدی نقل می­کند که در توضیح این آیه می­گوید: هرکس به شریعت اسلام حکم نکند و عمداً آن را ترک نماید یا آگاهانه ظلم کند از جمله­ی کافران است و ابن عباس می­گوید: هرکس آنچه را خداوند نازل کرده عمداً تکذیب نماید، کافر است ولی اگر به آن اقرار کند ظالم و فاسق است.^[۷] سپس در این­که معنی آیه اهل کتاب باشد یا کسی که حکم نازل شده در کتاب را انکار و تکذیب نماید، برمی­گزیند.

ب. ابن طاوس گفته است: به مانند کسی که به خدا و ملائکه و کتاب­ها و پیامبرانش کفر ورزیده، نیست.

ج. ثوری از عطا نقل می­کند که گفت: آن کفر است اما غیر از آن کفری که موجب خروج از دین شود؛ ظلم است اما نه آن ظلمی که باعث کفر و بی­دینی گردد و فسق پایین­تر از فسق اکبر است.^[۸]

د. وکیع نیز در مورد آیه­ی ﴿وَمَن لَّمۡ یَحۡکُم بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ فَأُوْلَٰٓئِکَ هُمُ ٱلۡکَٰفِرُونَ۴۴﴾ [المائده: ۴۴] می­گوید: منظور کفری نیست که باعث خارج شدن از دین گردد.

هـ. و طاوس از ابن عباس در مورد این آیه نقل می­کند که منظور آن کفری نیست که آن­ها برداشت کرده­اند.^[۹]

حال با توجه به این اقوال که از اصحاب و تابعین در زمینه­ی توضیح این آیه بیان گردید، خطای سید قطب در تفسیر آن و تکفیر جوامع اسلامی معلوم می­گردد ولی متأسفانه این اقدام خطرناک و مهلک بین جماعت­های اسلامی منتشر شده است. برای خود و آن­ها درخواست هدایت را می‌نمایم.

[۱]– به روایت مسلم.

[۲]– به روایت مسلم.

[۳]– معالم السنن ۴/۱۳۲٫

[۴]– رواه بخاری.

[۵]– متفق علیه.

[۶]– به روایت ترمذی.

[۷]– به روایت ابن جریر

[۸]– به روایت ابن جریر

[۹]– ابن کثیر (ج: ۲، ص: ۶۱)