درس دوم، بیان منافع مادی و معنوی حج(۱)

در درس گذشته درباره فضیلت حج و مکانت رفیع آن، و اینکه از بزرگترین عبادتها و یکی از بهترین وسائل نزدیکی به خداست سخن گفتیم، همچنین درباره اینکه حج رکنی از ارکان مهم اسلام و پایه‌ای از پایه‌های متین و محکمی است که اسلام و مبانی اسلامی بر آنها و به وسیله آنها استوار و پابرجا می‌باشد بحث کردیم، و به این نکته نیز اشاره کردیم که: درواقع فوائد و منافع دینی و دنیوی در حج به قدری زیاد است که برشمردن و احاطه‌نمودن بر آنها خارج از توان انسان می‌باشد، و به همین سبب است که خداوند می‌فرماید:

﴿وَأَذِّن فِی ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَجِّ یَأۡتُوکَ رِجَالٗا وَعَلَىٰ کُلِّ ضَامِرٖ یَأۡتِینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٖ ٢٧ لِّیَشۡهَدُواْ مَنَٰفِعَ لَهُمۡ وَیَذۡکُرُواْ ٱسۡمَ ٱللَّهِ فِیٓ أَیَّامٖ مَّعۡلُومَٰتٍ عَلَىٰ مَا رَزَقَهُم مِّنۢ بَهِیمَهِ ٱلۡأَنۡعَٰمِۖ فَکُلُواْ مِنۡهَا وَأَطۡعِمُواْ ٱلۡبَآئِسَ ٱلۡفَقِیرَ ٢٨ ثُمَّ لۡیَقۡضُواْ تَفَثَهُمۡ وَلۡیُوفُواْ نُذُورَهُمۡ وَلۡیَطَّوَّفُواْ بِٱلۡبَیۡتِ ٱلۡعَتِیقِ ٢٩﴾ [الحج: ۲۷-۲۹].

«(ای پیامبر!) در میان مردم اعلان کن که (افراد مسلمان و مستطیع)، پیاده یا سواره بر شتران باریک اندام (و چابک و پرتحمّل، و وسائل خوب دیگر) ـ که راههای فراخ و دور طی می‌کنند ـ به حج کعبه بیایند و ندای تو را پاسخ گویند، تا منافع خویش را با چشم خود ببینند (و به سود مادی و معنویشان برسند) و در ایام معیّنی نام خدا را (به هنگام ذبح قربانی) بر چهارپایانی (همچون گوسفند و بز و شتر و گاو) ببرند که خدا نصیب ایشان کرده است، پس خودتان (نیز) از (گوشت) آنها بخورید و به بینوایان مستمند هم بخورانید، بعد از آن باید آلودگیها را از خود برطرف سازند و به نذرهای خویش (اگرنذر کرده‌اند) وفا کنند و خانه قدیمی و گرامی (خدا، کعبه) را طواف نمایند».

بنابراین در حج منافع بزرگ دینی و دنیوی زیادی وجود دارد، و «لام» در آیه کریمه: ﴿لِّیَشۡهَدُواْ مَنَٰفِعَ لَهُمۡ﴾ لام تعلیل می‌باشد و متعلق است به این فرموده خداوند که می‌فرماید: ﴿وَأَذِّن فِی ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَجِّ یَأۡتُوکَ رِجَالٗا وَعَلَىٰ کُلِّ ضَامِرٖ﴾ که درواقع مفهوم آن، این می‌شود: «اگر در بین مردم برای رفتن به حج اعلان کنی، به طور حتم جهت حصول منافع دینی و دنیوی خود، پیاده و سواره بدانجا خواهند آمد».

و کلمه «منافع» در آیه کریمه، جمع «منفعه» است، همچنین لفظ منافع را «نکره» آورده است چون منظور از «منافع» منافع عام دینی و دنیوی است که مربوط به این عبادت بزرگ می‌باشند، به طوری که چنین منافعی نیز در هیچ یک از سایرعبادتها جمع نمی‌شوند، و جز در حج در جای دیگری بدست نمی‌آیند.

ابن أبی حاتم در تفسیر خود از ابن عباس ب در تفسیر این قسمت از آیه کریمه ﴿لِّیَشۡهَدُواْ مَنَٰفِعَ لَهُمۡ﴾ نقل می‌کند که مراد: «منافعی در دنیا و منافعی در آخرت است، منافع آخرت عبارت است از خشنودی خداوند متعال، و منافع دنیا نیز عبارت است از گوشت قربانی و تجارت و داد و ستد»^[۱].

عبدالرّزاق از مجاهد / نقل می‌‌کند که در تفسیر  ﴿لِّیَشۡهَدُواْ مَنَٰفِعَ لَهُمۡ﴾ می‌گوید: «منظور تجارت و هر چیزی از امور دنیا و آخرت است که موجب رضا و خشنودی خدا گردد»^[۲].

ابن جریر طبری در تفسیر خود از مجاهد / نقل کرده که: در تفسیر آیه: ﴿لِّیَشۡهَدُواْ مَنَٰفِعَ لَهُمۡ﴾ می‌گوید: «مراد پاداش در آخرت و تجارت در دنیاست»^[۳].

از اینرو بنابر توضیحات و برداشت‌هایی که بیان گردید مشخص می‌شود: منافعی که حجّاج در اثنای حجشان به خانه خدا بدست می‌آورند متنوع و گوناگون می‌باشد، پس منافع دینی که بدست می‌آیند عبارتند از: عبادات و طاعات فاضله و پر از اجر و ثوابی که فقط در این مقام و مکان مقدس به دست می‌آیند، و منافع دنیوی نیز منافع و دست‌آوردهایی هستند که از راه کسب و تجارت حاصل می‌شوند، چنانکه خداوند در آیه دیگری در رابطه با حج می‌فرماید:

﴿لَیۡسَ عَلَیۡکُمۡ جُنَاحٌ أَن تَبۡتَغُواْ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّکُمۡ﴾ [البقره: ۱۹۸].

«گناهی بر شما نیست اینکه از فضل پروردگار خویش برخوردار شوید (و در ایّام حج به کسب و تجارت بپردازید)».

ابوداود و دیگران از ابن عباس ب روایت کرده که گفته است: «در ابتدای اسلام، کسانی که به حج می‌رفتند و به انجام مناسک حج می‌پرداختند از تجارت و خرید و فروش در ایّام حج پرهیز می‌کردند و از هرگونه معامله و داد و ستدی خودداری می‌کردند و می‌گفتند: این ایّام، روزهای ذکر و عبادت است، پس خداوند این آیه را نازل فرمود:

﴿لَیۡسَ عَلَیۡکُمۡ جُنَاحٌ أَن تَبۡتَغُواْ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّکُمۡ﴾ [البقره: ۱۹۸].

«گناهی بر شما نیست اینکه از فضل پروردگار خویش برخوردار شوید (و در ایّام حج به کسب و تجارت بپردازید)».

از ابن عباس ب نقل شده که در تفسیر این آیه گفته است: «خرید و فروش (بعضی از اجناس) چه قبل از احرام و چه بعد از احرام مانعی ندارد»^[۴] همچنین شیخ محمد امین شنقیطی / می‌گوید: «علمای تفسیر اتفاق‌نظر دارند بر اینکه معنی آیه فوق، این است که: برای حاجی گناه و مانعی نیست که اگر بخواهد در ایّام حج از راه تجارت منافعی بدست آورد، به شرطی که این کار، (هدف اصلی او از این سفر نباشد و) او را از انجام مناسک حج باز ندارد»^[۵] و نیز یکی از منافع دنیوی که حاجی در ایام حج بدست می‌آورد، عبارت است از استفاده نمودن از گوشت قربانی، چنانکه خداوند می‌فرماید:

﴿لَکُمۡ فِیهَا مَنَٰفِعُ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمّٗى ثُمَّ مَحِلُّهَآ إِلَى ٱلۡبَیۡتِ ٱلۡعَتِیقِ ٣٣﴾ [الحج: ۳۳].

«در این حیوانات قربانی، منافع (دنیوی از قبیل سوارشدن و بارکردن و استفاده نمودن از شیر و پشم و تولیدمثل آنها برایتان آزاد) است تا زمان معین (که روز ذبح آنها است) و بعد هم که در کنار خانه قدیمی و گرامی (کعبه، یعنی در قربانگاه منی و دیگر جاهای حرم) آماده گردیدند (و ذبح شدند شما می‌توانید از منافع مادی و معنوی آنها برخوردار شوید)».

 

 

[۱]– سیوطی آن را در «المنثور» ۶/۳۷ نقل کرده است.

[۲]– تفسیر عبدالرّزاق ۲/۳۶٫

[۳]– جامع‌البیان ۱۰/۱۴۷٫

[۴]– به روایت ابن جریر (۲/۵۳۴).

[۵]– اضواء البیان ج ۵ ص ۴۸۹٫