گفتاری مختصر در مورد فتوا و احکام آن

تعریف فتوا: الفَتْوی و الفُتیا: «ذکر الحُکْم المسؤول عنه للسائل»[۱]، أو «هی جواب المفتی»[۲] فتوا و فتیا: «بیان حکم سؤال برای سائل» و یا فتوا، «عبارت است از جواب مفتی به سائل و مستفتی»
با این توضیح، فتوا شامل پاسخ به سؤالات شرعی و غیر شرعی است، که منظور ما پاسخ به سؤالات شرعی می باشد.
یقال: « أفتاهُ فی المسأله یفتیه: اذا اجابه. و الاسم: الفتوی»[«لسان العرب» (۵/۳۳۴۸)، (فتا)] گفته می شود: در مسأله ای به او فتوا داد، در موردی به او فتوا می دهد، زمانی که جواب او را بدهد.

 جایگاه خطیر فتوا:
فتوا دارای جایگاه ارزشمند اسلامی از امور دینی و وظایف خطیر شرعی است؛ «حکم الله تعالی المتعلِّقُ بأفعال المتکلِّفین»[«التعریفات» للجرجانی ص (۱۲۳)] که مفتی با فتوای خویش مبلِّغ و سخنگوی رب العالمین است، مفتی در امور شریعت و دین الهی مورد اعتماد مردم است؛ که این مهمّ مقتضی امانت داری و صداقت است؛ از این رو است که: علما و مفتیان وارثان پیامبران می باشند، مبین احکام دین از جانب رب العالمین هستند، بین خداوند و بندگان در تبلیغ واسطه هستند.

علامه محمد بن المنکدر می گوید: «العالم بین الله و خلقه، فلینظر کیف یدخل بینهم» عالم دین واسطه ای بین خداوند و مردم است، باید بیمناک و اندیشناک باشد که چگونه به این وظیفه عمل می کند. [أخرجه البیهقی فی «المدخل الی السنن» (۸۲۱) ، و الخطیب البغدادی فی «الفقیه و المتفقه»(۲/۳۵۴) ، و من طریق البیهقی أخرجه ابن عساکر فی «تاریخ دمشق» (۳۳/۳۶۱)]

علامه نووی می گوید: بدانکه جایگاه افتا بسیار خطیر و رفیع است، جایگاه افتاء دارای فضیلت بسیار بزرگی است؛ زیرا مفتی وارث انبیا علیهم الصلاه  والسلام است، عمل فتوا فرض کفایه ای است که مفتی در آن انجام وظیفه می کند، اما باید متوجه شد که هر آن احتمال خطا و لغزش وجود دارد. بر این اساس گفته اند: المفتی موقّع عن الله تعالی، مفتی از جانب خداوند امضا می دهد – یعنی سخنگوی دین الهی است. علامه ابن قیم الجوزیه شاگرد ارشد ابن تیمیه در مورد جایگاه مفتی و مسئولیت آن می گوید: مادامی که جایگاه و فضیلت کسی که بعنوان سخنگو و امضا کننده از طرف پادشاه مطرح است قابل انکار نیست و همگان به قدر و منزلت او معترف هستند و فوق العاده به آن افتخار می کنند، چگونه است احترام و جایگاه کسی که سخنگوی دین الهی است و احکام خداوند را بیان نموده و امضا می کند که پروردگار و پادشاه آسمانها و زمین است؟!

کسی که در جایگاه افتا و قضاوت کار می کند باید آمادگی لازم برای این کار را داشته باشد و ملزومات آن را فراهم آورد، و از طرفی به قدر و منزلت جایگاهی که در آن قرار دارد واقف باشد، و از بیان حق و سختیهای آن نهراسد؛ زیرا خداوند او را نصرت می کند و هدایتش می کند؛ جایگاه فتوا آنقدر بلند مرتبه است که خداوند خود را در مقام فتوا قرار داد و می فرماید:[ وَیَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّسَاءِ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ وَمَا یُتْلَى عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ] نساء[۱۲۷] [ از تو درباره زنان سوال می کنند و نظر می خواهند. بگو: خداوند درباره آنان به شما پاسخ می گوید، و برای شما روشن می سازد آنچه را که در قرآن (در زمینه میراث ایشان) تلاوت می گردد]

از لحاظ شرافت و ارزش جایگاه فتوا همان بس که پروردگار خود را در آن مقام قرار داده و فرموده: [ یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلَالَهِ] نساء [۱۷۶]  [از تو فتوا می خواهند، بگو: خداوند در (این باره که مشهور است به) کلاله برایتان حکم صادر می کند]

مفتی باید بداند در مقام فتوا نائب چه کسی است، و بداند که از این مسئولیت مورد بازخواست قرار می گیرد و در حضور پروردگار باید پاسخگو باشد .[اعلام الموقعین(۱/۱۰-۱۱)]
——————————————————————————-
[۱] «أنیس الفقهاء» للقونوی (۱/۳۰۹)، وانظر: «المصباح المنیر» (ص۲۳۹/فتی)، و «فیض القدیر» للمناوی (۱/۱۵۸)، و مقالاً لمحمد بن شاکر الشریف فی شبکه «صید الفوائد» تحت هذا الرابط: http://saaid.net/Doat/alsharef/3.htm

[۲] «التعاریف» للمناوی ص (۵۵۰)