وب سایت اختصاصی اهل سنت و جماعت ایران زمین
کتب امام محمد بن حسن شیبانی
در حقیقت میان مذهب احناف و کتب محمد بن حسن، پیوندی عمیق و ارتباطی ژرف، و اتصالی محکم، برقرار است که می‌توان بر اساس همین پیوند و ارتباط تنگاتنگ، گفت: مذهب احناف همان کتب محمد به حسن شیبانی است.[۱]
علماء و صاحب‌نظران عرصه‌ی علم و دانش، کتب امام محمد بن حسن را به دو بخش تقسیم نموده‌اند:
اول: کتب «ظاهر الروایه»؛ که عبارت از شش کتاب‌اند.
دوم: کتب «غیرظاهر الروایه».
و اینک با تفصیل به بیان این کتب می‌پردازیم:
«کتب ظاهر الروایه»
۱- «المبسوط» یا «الأصل»
این کتاب، جزء نخستین کتبی است که امام محمد به رشته‌ی تحریر درآورده است، از این حیث به «اصل»[۲] شناخته می‌شود، بنابراین هر زمان گفته شود: «امام محمد در اصل چنین گفته است»، مراد از «اصل»، همان «مبسوط» می‌باشد.
محمد بن حسن در این کتاب، پاره‌ای از مسائلی که امام ابوحنیفه فتوا داده را گردآوری نموده است. در این اثر نیز مسائل اختلافی صاحبان (دو یار امام = ابویوسف و محمد) با ابوحنیفه ذکر شده است و در مواضعی که اختلافی از این دو بزرگوار نقل نشده است، آن مسائل از زمره‌ی مسائل «متفق علیه» به شمار می‌آید.
امام محمد، هر بخشِ فقهی این کتاب را با آثار و روایات صحیح و درست، شروع می‌کند و پس از آن به ایراد مسائل و جواب‌های فقهی می‌پردازد. وی در این کتاب اگر خلافی از «ابن ابی لیلی» ثابت شده باشد را نیز بیان می‌کند.
در حقیقت، این کتاب، فقه و آثار اهل عراق را به زیبایی هر چه تمام به تصویر می‌کشد، لیکن با تمام محاسن و ویژگی‌هایش متأسفانه عاری از تعلیقات مفید فقهی می‌باشد.[۳]
نسخه‌های زیاد و متعددی از «مبسوط» از امام محمد، روایت شده است که قوی‌ترین و معتبرترین آن‌ها، مبسوط ابوسلیمان جوزجانی[۴] می‌باشد.
پیرامون اهمّیت و جایگاه این کتاب (مبسوط یا اصل)، از امام شافعی روایت شده که ایشان به تعریف و تمجید این کتاب پرداخته و خود نیز به حفظ مسائل آن همت گماشته است.
و به سبب مطالعه‌ی این کتاب، مردی از بزرگان اهل کتاب ایمان آورد و با زبان قال، چنین گفت: «هذا کتاب محمد کم الأصغر فکیف کتابِ محمد کم الأکبر»[۵] این کتابِ محمد کوچک شماست، پس کتاب محمد بزرگتان (حضرت محمد ج) چگونه است (منظورش قرآن است)
جمعی از علما و دانشمندانِ اسلامی متأخر، به شرح و توضیح مبسوط پرداخته‌اند که از این شروحات می‌توان به شرح «مبسوط الکبری»، اثر: شیخ الاسلام ابوبکر، معروف به «خواهرزاده»، و شرح «شمس الائمه حلوانی» و غیره اشاره نمود؛ ولی این شارحان، شروحات خویش را با گفتارها و نظریات امام محمد بدون هیچ‌گونه تمییزی به صورت مخلوط بیان نموده‌اند.
این کتاب (کتاب مبسوط) از طرف انجمن «احیاء المعارف النعمانیه»، در حیدرآباد دکن هند، در پنج جلد به گونه‌ی تحقیق شده، به زیور چاپ آراسته شده است و دکتر «شفیق شحاته»[۶] نیز بخش «بیوع وسلم» را با تحقیقش مزین نموده است.[۷]
[۱]– المذهب عند الحنفیه، دکتر محمد ابراهیم علی ص ۶۹
[۲]– رسم المفتی ص ۱۹، حاجی خلیفه در «کشف الظنون» ص ۱۵۸۱ بیان کرده که مبسوط ابویوسف، موسوم به «اصل» است. و در حقیقت هیچ تعارضی وجود ندارد چراکه ممکن است چندین کتاب موسوم به «اصل» باشند ولی نویسنده‌ی آن‌ها مختلف باشد.
[۳]– ابوحنیفه ص ۲۱۱
[۴]– وی محمد بن موسی بن سلیمان است. فقه را ازامام محمد فراگرفت ومأمون به او پیشنهاد قضاوت داد ولی او نپذیرفت وپس از دویست سال فوت کرد.
[۵]– کشف الظنون ص ۱۵۸۱
[۶]– استاد قانون مدنی
[۷]– مصادر الفقه الحنفی، دکتر حامد ص ۳۵