چرا اصحاب پیامبر صلى الله علیه وسلم حتی نماز را هم تغییر دادند؟ (۳)

به هر حال، هر کدام از عثمان و عایشه رضی الله عنهما به هر سببی که باشد در رأی خود صاحب نظر و مجتهد بوده ‌اند، الان که این مساله روشن شد ادعای تیجانی در بدگویی از آنها باطل و شبهه او روشن و افترا و ظلم او باطل و بی ‌اساس است.

علاوه بر این در اینجا موارد دیگری را می‌ آورم که تاکید بر برائت امیرالمومنین عثمان و ام ‌المومنین عایشه رضی الله عنهما از تهمت ‌های آنان دارد.

اول اینکه: آن دو مجتهد بودند. مجتهد در هر حال معذور و بلکه در هر حال ماجور است پیامبر صلى الله علیه وسلم فرموده است: «اگر حاکم اجتهاد کرده‌ و حکم کند، اگر به حق اصابت کند دارای دو اجر است، و اگر اجتهاد کرده‌ و حکم کرد و اشتباه کند دارای یک اجر است»[۱۹].

این موضوعی متفق علیه بین اهل سنت است که در آن اختلافی ندارند. بلکه فقط اهل بدعت در آن اختلاف می‌ کنند. شیخ الاسلام ابن‌تیمیه می ‌گوید: بدون شک اشتباه در امور دقیق علمی برای امت مورد بخشش است. اگر چنین نمی ‌بود اکثر فضلای امت هلاک می ‌شدند[۲۰].

می ‌گویند: این گفته سلف و ائمه فتوا مانند: ابوحنیفه، شافعی، ثوری، داود بن علی و دیگران است که مجتهدی که اشتباه کرده را در مسائل اصولی و فرعی گناهکار نمی ‌دانند، همچنان که ابن‌حزم و دیگران از آنها نقل کرده‌ و گفته ‌اند این رأی مشهور از صحابه و تابعین و ائمه دین است که کسی از مجتهدان اشتباه کار را نه در مسائل عملی و نه در مسائل علمی کافر و یا فاسق و یا گناهکار نمی ‌دانند… [۲۱].

دوم: رأی اتمام نماز در سفر مخصوص عایشه و عثمان رضی الله عنهما نیست بلکه گروهی دیگر از صحابه نیز بر اساس آن عمل کرده‌ اند.

ابونعیم گوید: «رأی گروهی از صحابه بر اتمام نماز در سفر بوده است، از آن جمله عائشه و پدرش و عثمان و سلمان و چهارده نفر از اصحاب رسول خدا…»[۲۲].

می‌گویم: سلمان کسی است که رافضیان معتقد به عدالت او هستند همچنان که در کافی آمده که به محمد باقر نسبت داده اند [و او از آن مبرا است]: «مردم همگی مرتد شدند بعد از پیامبر جز سه نفر مقداد بن اسود و ابوذر غفاری و سلمان فارسی…»[۲۳].

اگر سلمان-رضی الله عنه در اجتهاد خود برای اتمام نماز معذور باشد عثمان و عایشه رضی الله عنهما نیز همان حکم را داشته و معذور هستند، همچنان که سرزنش در این مورد به عثمان و عایشه شامل سلمان نیز به یک اندازه می‌ شود.

سوم اینکه: صحابه رضی الله عنهم چه آنهایی که به اتمام نماز قائل شده و چه آنهایی که به قصر آن معتقد بوده ‌اند، هیچکدام بر همدیگر ایراد نگرفته‌ اند، ابن ابی شیبه از طریق عبدالرحمن بن حصین از ابونجیح مکی روایت کرده که می‌گوید: اصحاب پیامبر صلى الله علیه وسلم در سفر همراه یکدیگر بودند و بعضیها نماز را اتمام خوانده و بعضی قصر می ‌خواندند. و بعضیها روزه می ‌گرفتند و بعضیها افطار می ‌کردند و هیچکدام بر دیگری ایراد نمی ‌گرفت[۲۴].

می‌گویم: این دلیل بر اینست که آنها موضوع را در این مورد وسیع می‌ دانستند و در غیر این صورت گروهی بر دیگری آنچه که منکر می‌ دانست انتقاد می ‌کرد، چون آنها بعد از رسول خدا پایبندترین مردم به دینداری و حفظ سنت بودند. (خداوند از همه آنها راضی باد.)

چهارم اینکه: ثابت شده است که عموم صحابه‌ای که با عثمان در منی نماز خواندند، از او پیروی کردند. و برخی که امام گروه خود بوده ‌اند، به خاطر پیروی از عثمان چهار رکعت خواندند. چون او خود امام عام و امیرالحاج بود. طبری در تاریخ خود از عبدالرحمن بن عوف نقل کرده‌ او با عثمان درباره کامل خواندن نماز سخن گفته است و از او عذر خواسته است، عبدالرحمن خارج شده و ابن مسعود را دیده است و گفته است: ابومحمد آنچه را که مشهور است تغییر داده است! گفت: خیر، گفت در این صورت چه کار کنم؟ گفت: به آنچه می‌ دانی عمل کن. ابن‌ مسعود گفت: اختلاف بد است. شنیده ‌ام او با همراهانش چهار رکعت خوانده است، به همین خاطر با همراهانم چهار رکعت خواندم، عبدالرحمن بن عوف گفت: من شنیدم که او با اصحابش چهار رکعت خواند. اما من با همراهانم دو رکعت خواندم، و اما الان همان کاری را خواهیم کرد که می ‌گویی: یعنی چهار رکعت می ‌خوانیم[۲۵].

در سنن ابوداود آمده است که اعمش می‌ گوید: معاویه بن قره به نقل از شیوخ خود آورده است که: عبدالله چهار رکعت خواند و سوال شد که با عثمان مخالفت نمودی؟ سپس چهار رکعت خواند و گفت اختلاف بد است[۲۶].

خطابی در تعلیق بر این روایت می‌ گوید: معتقدم اگر مسافر برایش جایز نمی ‌بود که نماز قصر را کامل بخواند، از عثمان پیروی نمی ‌کردند. چون پیروی از او در باطل در حضور صحابه جایز نیست. پس این دلالت بر رای آنها بر جواز اتمام است، اگر چه بسیاری از آنها قصر را بهتر دانسته و اختیار کرده ‌اند[۲۷].

پنجم اینکه: از علی -رضی الله عنه- ثابت شده است که در مسائلی اجتهاد کرده‌ و برخلاف سنت آنرا تاویل و در اجتهادش اشتباه کرده‌ است و چون مجتهد بوده است برایش ضرری ندارد.

شیخ الاسلام ابن‌تیمیه بعضی از این امور را ذکر می‌ کند و می‌ گوید: «همچنین علی رضی الله عنه درباره «مفوضه» حکم کرد که مهریه آن با مرگ ساقط می‌ شود. حال آنکه پیامبر صلى الله علیه وسلم درباره بروع دختر واشق حکم کرده بود که به او مهریه‌ای همانند زنان دیگر تعلق می‌ گیرد. همچنین علی رضی الله عنه خواست دختر ابوجهل را به نکاح خود در آورد تا اینکه پیامبر صلى الله علیه وسلم خشمگین شد. در نتیجه علی رضی الله عنه نیز از این تصمیم منصرف شد. همچنین زمانی که پیامبر صلى الله علیه وسلم او و فاطمه برای بیدار شدن و خواندن نماز شب مورد ندا قرار داد، علی رضی الله عنه به قدر استناد کرد پیامبر فرمود: آیا نماز نمی ‌خوانی؟ علی گفت: جانهای ما در دست خداوند است چنانچه نخواهد ما را بیدار کند، چنین خواهد کرد. پیامبر برگشت در حالی که بر صورت خود سیلی می ‌زد و می ‌گفت: {وَکَانَ الْأِنْسَانُ أَکْثَرَ شَیْءٍ جَدَلاً}. (الکهف: ۵۴). «آدمی بیش از هر چیز جدل می ‌کند».

و علی از بعضی از این امور مانند به ازدواج در آوردن دختر ابوجهل پشیمان شد و بازگشت.

اما از بعضی از امور بازنگشت و بر اعتقاد به آنها باقی ماند تا اینکه از دنیا رفت. از جمله این امور فتوای او مبنی بر اینکه زنی که شوهرش وفات کرده است، طولانی‌ترین عده را باید بگذارند و در صورتی که شوهر مفوضه از دنیا برود، به او مهریه تعلق نمی ‌گیرد و اینکه چنانچه زنی میان طلاق و ماندن در نکاح شوهرش مخیّر و آزاد گذاشته شود این امر به معنا واقع شدن یک بار طلاق است. حال آنکه پیامبر زنانش را میان طلاق و ماندن آزاد گذاشت اما این امر به معنای وقوع طلاق نبود. اینها و مسائل بسیار دیگری در این زمینه وجود دارند که شافعی آنها را در کتاب (اختلاف علی و عبدالله) گرد آورده است[۲۸].

معتقدم که بزرگترین مسأله‌ای که در دوران علی رضی الله عنه اتفاق افتاد همان جنگ وکشتار عظیم میان مسلمانان بود که یکی از طرفین آن علی رضی الله عنه بود که در آن جنگها بسیاری از دنیا رفتند. اگر عذر علی در این امور و مسائل دیگری که با علمای صحابه مخالفت ورزید قابل قبول است که تعداد آنها چنانکه شیخ الاسلام ذکر کرد بسیار زیاد است، پس عذر عثمان در یک مسأله که آن هم بسیاری از اصحاب با او موافق بودند بیشتر قابل قبول است و بقیه اصحابی هم که با او هم‌ عقیده نبودند عذر او را پذیرفتند. علاوه بر این دوران او از این امتیاز برخوردار بود که خون مسلمانان حفظ شد تا اینکه او با حفظ خود به طولانی شدن فتنه کمک نکرد. بلکه شورشیان او را در خانه ‌اش محاصره کردند. و او خون مسلمانان را بر خود ترجیح داد و اصحابی را که می ‌خواست از او دفاع کنند از جنگ نهی کرد تا اینکه به شهادت رسید. برخلاف علی رضی الله عنه که او با دشمنانش جنگید و مردم را به جنگ با دشمنانش فراخواند. او در همه این امور معذور بلکه مأجور است. خداوند از او راضی باد. در اینجا قصد خرده‌ گیری بر علی رضی الله عنه نبود. بلکه فقط خواستیم شبهه این رافضی کینه‌ توز را به وسیله جواب دندان ‌شکن پاسخ دهیم.

بدین ترتیب برائت عثمان و عایشه رضی الله عنهما از اتهامات این گروه به سبب اجتهادشان در مسأله قصر نماز روشن گردید.

الحمد لله و المنه.

[۱]- صحیح البخاری، کتاب مواقینت الصلاه، فتح الباری ۲/۱۳٫

[۲]- ابن حجر در فتح الباری ۲/۱۳٫

[۳]- فتح الباری ۲/۱۳٫

[۴]- بخاری در «ادب المفرد» همراه با شرح آن توسط «فضل الله الصمد» ۲/۱۰۶ و آلبانی در سلسله الاحادیث الصحیحه این حدیث را تصحیح نموده است ۵/۲۸۴ ح ۲۲۴۱ و بخاری از طریق دیگری نیز حدیث را آورده است، کتاب الدعوات، فتح الباری ۱۱/۱۴۴ و مسلم در کتاب قضائل الصحابه ۴/۱۹۲۸، و در روایت صحیحین: «در حیاتش را طولانی بگردان» وجود ندارد.

[۵]- البدایه و النهایه، ۹/۹۴، الاصابه ابن حجر ۱/۱۱۳٫

[۶]- البدایه و النهایه ۹/۹۴٫

[۷]- الباعث الحثبیت شرح اختصار علوم الحدیث ابن کثیر ص ۱۶٫

[۸]- بخاری، کتاب الاذان، فتح الباری ۲/۲۰۹ ح۷۲۴٫

[۹]- فتح الباری ۲/۱۴٫

[۱۰]- شرح صحیح مسلم، نووی ۵/۱۹۵، المفهم، قرطبی ۲/۳۲۷، فتح الباری، ابن حجر ۲/۵۷۰-۵۷۱٫

[۱۱]- شرح صحیح مسلم ۵/۱۹۵٫

[۱۲]- المفهم القرطبی ۲/۳۲۷٫

[۱۳]- فتح الباری ۲/۵۷۱، حدیث را احمد در مسند آورده است ۴/۹۴

[۱۴]- فتح الباری، ابن حجر ۲/۵۷۱

[۱۵]- همان منبع

[۱۶]- الامانیه و الرد علی الرافضه ص۳۱۲٫

[۱۷]- العواصم من القواصم ص۹۰

[۱۸]- المصنف ابن ابی شبیه ۲/۲۰۷

[۱۹]- بخاری، کتاب الاعتصام، فتح الباری ۱۳/۳۱۸ ح۷۳۵۲، مسلم، کتاب الاقضیه ۳/۱۳۴۲، ح۱۷۱۶٫

[۲۰]- مجموع الفتاوی ۲۰/۱۶۵٫

[۲۱]- مجموع الفتاوی ۱۹/۲۰۷٫

[۲۲]- الامانیه ۳۱۲٫

[۲۳]- روضه الکافی ۸/۲۴۵٫

[۲۴]- المصنف، ابن ابی شبیه ۲/۲۰۸

[۲۵]- تاریخ الطبری ۴/۲۶۸٫

[۲۶]- السنن ۲/۴۹۲٫

[۲۷]- السنن ۲/۱۸۱

[۲۸]- منهاج السنه ۲۸٫۶-۲۶