کسی نمیتواند این حقیقت را انکار کند که تاریخ پرفراز و نشیب و طولانی اسلام در خلال مدتهای طولانی، کوتاه زمانی که دعوت حقیقی اسلام محدود و حقیقت اسلام زیر پرده ضخیمی مسدود میشده، ضمیر امّت اسلامی به طور کلی بیحس و تمام عالم اسلام را تاریکی فرا میگرفت.
این یک واقعیت تاریخی است که در هر زمان که علیه اسلام فتنهای برپا میشد و برای تحریف و مسخ آن فعالیتی صورت میگرفت یا آن را به روش نادرستی معرفی میکرد و یا حمله مادیگرایان انجام میشد، حتماً در چنین مواردی مرد مبارز وارد میدان میشد، مردی که با نیروی ایمانش علیه تمام آن فتنههای جدید قیام کرده و آن را از میدان بیرون میراند. بسیاری از دعوتها و جنبشهایی که در زمان خویش خیلی نیرومند بودهاند، امروز وجودشان و خدماتی که انجام دادهاند فقط در کتب محصور شده است. شناخت حقیقت آنها خیلی مشکل شده. چند فرد میتوانید پیدا کنید که قَدَریت، جهمیت، اعتزال، خلق قرآن، وحدت الوجود و حقیقت دین الهی اکبر و تفصیلات آنها را در زمان حاضر بداند. در صورتی که آنها همه در زمان خویش مذاهب و ایدئولوژیهای مهمی بودهاند و بسیاری از سلطنتهای بزرگ، بعضی از آنها را پشتیبانی میکردهاند. و در آن زمان، ارواح این اندیشهها افراد خیلی زیرک و با استعداد داعی و پرچمدار آنها بودهاند. اما سرانجام و به هر صورت حقیقت اسلام بر آنها پیروز شد. و پس از مدّت کوتاهی این حرکتهای زنده و آیینهای درباری فقط به صورت متونی در کتابها باقی ماندند که در علم کلام و کتب تاریخ و عقاید محفوظاند. این سلسلۀ دعوت و اصلاح و فعالیت تجدید و انقلاب و کوشش حفاظت دین، به مقدار پیشینۀ تاریخ اسلام قدمت دارد و به اندازه زندگی مسلمانان متواتر و قطعی است.