نکاتی درباره تربیت فرزندان

سپاس و ستایش مخصوص ذات پاک و بی شریک الله است. درود و سلام بر آخرین فرستاده خداوند متعال.

نعمت های خداوند جل و علا قابل شمارش نیست و عطایای او خارج از حساب است. از جمله این نعمت های بزرگ نعمت اولاد است. خداوند متعال می فرماید: ” المال و البنون زینه الحیاه الدنیا ” کهف/ ۴۶

عظمت این نعمت را کسی درک می کند که از داشتن آن محروم باشد. چنین فردی حاضر می شود اموال زیادی برای یافتن راه حلی جهت فرزند دار شدن صرف کند و مدت ها به انتظار بماند.

این نعمت بزرگ امانت و مسئولیتی است که والدین در روز قیامت درباره آن مورد بازخواست قرار می گیرند. ارزش این نعمت زیبا هنگامی کامل می شود که با دین و اخلاق نیک همراه شود، در غیر این صورت فرزندان در دنیا و آخرت برای پدر و مادر مایه زیان و خسران خواهند بود.

پیامبر گرامی اسلام می فرماید: کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته، فالإمام راع و هو مسئول عن رعیته والرجل راع فی أهله و هو مسئول عن رعیته” متفق علیه. (همه شما مسئولیت دارید و در قبال کسانی که تحت نظر شما هستند، مورد بازخواست قرار می گیرید. رهبر جامعه در قبال مردم آن مسئول است و مرد خانواده مسئول اعضای آن است.)

این رعایا امانتی هستند که خداوند متعال نسبت به از بین بردن و سستی کردن در حفظ و نگهداری آنها هشدار می دهد. ” ما این امانت را به آسمان ها و زمین عرضه کردیم و آنها از پذیرش مسئولیتش ابا کردند و ناتوانی خود را اعلام داشتند و این انسان بود که آن را به دوش کشید و انسان ستمکار و نادان است. احزاب/۷۲٫

در آیه دیگری از قرآن کریم آمده است: ای کسانی که ایمان آورده اید، خود و خانواده تان را از آتش به دور دارید. تحریم/۶٫

ابن قیم رحمه الله علیه می گوید: … بنابر این هر کس که از آموختن چیزهای لازم و مفید به فرزندش کوتاهی کند و او را به حال خود رها سازد، بدترین کار و اهانت را کرده است و علت فاسد شدن بیشتر فرزندان کوتاهی و اهمال پدران و علت آن است که پدران از آموختن فرایض دینی و سنن به فرزندان قصور می ورزند و در کودکی آنها را به حال خود رها می کنند و این کودکان خود نیز توانایی انجام کاری برای خود را ندارند و نتیجه آن می شود که پدران از بزرگ شدن فرزندانشان هیچ سودی نمی برند.

این مقاله را که حاوی نکاتی درباره تربیت فرزندان است خطاب به همه پدران و مادران و مربیان گرامی نوشته ام و امیدوارم که برای همگان سودمند باشد.

۱٫ اصلی ترین هدف تربیت ایجاد روحیه عبادت الله جل و علا در وجود فرزندان است و از جمله نعمت های الهی بر ما این است که هر کودکی بر اساس فطرت پاک خدایی مبتنی بر دین اسلام متولد می شود، و جز به نگهداری و سرپرستی و توجه مداوم به آن به چیز دیگری نیاز ندارد.

۲٫ کار پدر و مادر هنگامی که به تربیت فرزندان و صرف مال برای این منظور و بیداری کشیدن شب ها و پیگیری و نظارت بر امور و آموزش آنان مشغول هستند، عبادت محسوب می شود. حتی شادمان کردن فرزندان نیز عبادت است منوط بر آنکه نیت صحیح داشته باشند. اصل در همه کارها عبادت خداوند ذوالجلال است ” و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون” (ذاریات/۵۶)

همان گونه که پیامبر محبوب ما می فرماید: دیناری که در راه خداوند متعال انفاق کنی و دیناری که در راه آزاد کردن برده ای بپردازی و دیناری که به نیازمندی صدقه دهی و دیناری که برای خانواده ات خرج و هزینه کنی ، این یکی بیشترین اجر را دارد. (به روایت امام مسلم). آن حضرت همچنین فرموده است: اگر فردی مالی را برای خانواده اش خرج کند و نیت عبادت داشته باشد، این کار صدقه است و از آن اجر می برد. (متفق علیه).

۳٫ کار تربیتی نیازمند اخلاص است. اگر مربی مقصود دنیایی را دنبال کند، بی اجر می ماند. برخی از مردم بدین منظور فرزندان خود را تربیت می کنند که به مقام و موقعیتی دست یابند. بدون شک بهتر آن است که هدف از تربیت فرزندان کسب رضایت و اجر از خداوند متعال باشد. بدیهی است که مقاصد دیگر در پی آن محقق خواهد شد. تفاوت در همین جاست. از این رو کسی که مقصود دنیایی را دنبال می کند تنها در این فکر است که مسائل دنیایی را به فرزندش بیاموزد. اما مؤمن به فکر آن است که فرزندش مثلا در پزشکی مدرکی بگیرد تا آنکه به مسلمانان خدمتی بکند و جامعه اسلامی از پزشک کافر بی نیاز شود. با همین نیت هاست که یکی اجر و پاداش می برد و دیگری بی نصیب می ماند. در این مسأله نیت اهمیت زیادی دارد. نیت تاثیر زیادی بر اصلاح فرزندان و استواری تربیت آنان دارد. زیرا هر چیزی که برای خدا باشد، ثمر می دهد و رشد می کند و هر چه که برای دنیا باشد، کم می شود و از بین می رود. برخی از مردم بدان سبب فرزندان خود را تربیت می کنند که به هنگام پیری خود، دستشان را بگیرند. این کار نوعی محبت دنیاست و بهره ای برای نفس. اما مقصود مؤمن از احترام به والدین کسب اجر و رضایت خداوند متعال و اطاعت از فرامین الهی در احترام به والدین است، نه برای دنیا و مقابله به مثل فرزندانشان با خودشان!

۴٫ برای آنکه در همه کارهای تربیتی خود ثواب کسب کنیم، باید آنها را با نیت خالص و به خاطر خدا انجام دهیم. در وقت آموزش، به هنگام صرف مال و در زمانی که با آنان به بازی و مداعبه مشغول می شویم باید همیشه نیت الهی داشته باشیم و خود را بر این روش عادت دهیم.

۵٫ دعا عبادت است. پیامبران و فرستادگان خداوند برای فرزندان و همسران خود دعا کرده اند. “ربنا هب لنا من ازواجنا و ذریاتنا قره عین” (فرقان/۷۴)

” و اذ قال ابراهیم رب اجعل هذا البلد ءامنا و اجنبنی و بنیَ ان نعبد الاصنام” (ابراهیم/ ۳۵) { و به یاد آور هنگامی که ابراهیم گفت: پروردگارا! در این شهر امنیت و آرامش برقرار کن و من و فرزندانم را از پرستش بت ها به دور دار.}

آیات مشابه این دو آیه در قرآن فراوان است. چه بسیار دعاهایی که گمراهانی را هدایت کرده است. و چه بسیار دعاهایی بوده اند که راه تربیت را کوتاه تر و نزدیک تر ساخته اند.

توصیه می شود که اوقات اجابت دعا را مد نظر قرار دهیم و از موانع قبولی دعا دوری کنیم. به نزد خداوند متعال برای هدایت فرزندان خود و دور شدن شیطان از آنان دعا و برای این منظور به درگاه آن خالق یکتا تضرع و در مقابلش کرنش کنیم و به یاد داشته باشیم که تلاش شخصی ما چندان نیست و ما باید از خداوند برای اصلاح امور فرزندانمان استمداد جوییم.

۶٫ در کسب مال حلال بکوش و از شبهات دوری کن. در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمده است، ” هر کس که بدنش از مال حرام تغذیه کرده باشد، شایسته آن است که در آتش بسوزد”. پدر و مادر نباید گمان کنند که حرام فقط رباخواری و دزدی و رشوه است، بلکه حتی کوتاهی کردن در ساعت کار و وارد کردن مال حرام به خانه بدون انجام کار در مقابل آن نیز حرام هستند. بسیاری از کارمندان و معلمان در انجام کارهای محول شده سستی به خرج می دهند و حتی دیرتر از موعد مقرر سر کار خود حاضر می شوند. یا آنکه در محل کار به حرف زدن با همکاران و مطالعه مجله و روزنامه و مکالمه تلفنی مشغول می شوند و ساعت ها این گونه تلف می شود. دستمزدی که در مقابل این ساعت ها دریافت می کنند، حرام است، زیرا مالی بدون انجام کار دریافت کرده اند.

خوردن مال مردم بدون رضایت آنان و نادیده گرفتن حقوقشان نیز یکی دیگر از راه های کسب حرام است.

از این رو به برادران ایمانی خود توصیه می کنیم که از اینکه مال حرامی را خود یا فرزندانشان بخورند، بر حذر باشند و همیشه در تلاش برای کسب حلال باشند، زیرا حلال اندک بسیار بهتر است و برکت بسیار زیادی دارد.

۷٫ اسوه نیک از لوازم تربیت است. چگونه فرزندتان نماز خود را در وقت خود ادا کند و حال آنکه شما را می بیند که در اقامه نماز کوتاهی می کنید. چگونه از گوش دادن به موسیقی حرام اجتناب کند و حال آنکه مادرش مدام به آن گوش می دهد. بنابراین به یاد داشته باشیم که برای آنکه فرزندان صالح داشته باشید باید خود صالح باشید.

لطفا در این آیه دقت کنید: خداوند متعال می فرماید: “ابوهما صالحا فأراد ربک أن یبلغا اشدهما و یستخرجا کنزهما رحمه من ربک” { پدر آن دو کودک صالح بود به همین سبب پروردگار تو خواست که آنان بزرگ شوند و آن گنج را استخراج کنند و این کار رحمتی از جانب پروردگار در حق آنان بود. } (کهف/ ۸۲)

صالح بودن پدر این کودکان حتی در سال های پس از مرگش نیز برای فرزندانش مایه برکت بود.

همچنین توصیه می شود برای آنکه پس از مرگ نیز اعمال خیر شما قطع نشود، محبت ایمان را در دل فرزندان خود جای دهید تا آنکه آنان به انجام شعائر دینی علاقه مند باشند، زیرا که هر کس سنتی نیک را در اسلام زنده بدارد، اجرش را خواهد برد و در اجر هر کس نیز که آن را تکرار کند، نیز شریک خواهد بود.

۸٫ مقداری از تلاشی را که برای امور دنیایی و شناخت کلی و دقیق آن مبذول می دارید به شناخت بهترین راه های تربیت اختصاص دهید. با افراد صاحب صلاحیت مشورت کنید. نوارها و کتاب های مفیدی را که در این زمینه منتشر شده اند، بیابید و از آنها استفاده کنید. مبادا که خرید یک خودرو یا یک دستگاه الکترونیکی را بر تربیت فرزند خود ترجیح دهید و هر وقت که فرزندتان را می بینید درباره فلان ماشین یا فلان وسیله الکترونیکی که خریده اید از او بپرسید و تربیت کودک خود را فراموش کنید و راه های درست پرورش او را دنبال نکیند.

۹٫ صبر؛ برخی از ما این قاعده را فراموش می کنیم و حال آنکه یکی از مهم ترین عوامل موفقیت تربیت است. به شما توصیه می کنیم که این عامل مهم را فراموش نکنید. هنگام شنیدن داد و فریادهای کودک عصبانی نشوید، هنگامی بیماری اش صبر پیشه کنید و نیت نیک داشته باشید، به هنگام آموزشش، صبور باشید و از کوره در نروید. برای رفتن به یک مدرسه دور اما خوب برای فرزندتان که مدرسان و معلمان توانا، صبر داشته باشید.

برای آنکه کودک خود را برای نماز به همراه خود به مسجد ببرید، شکیبا باشید. هنگامی که بعد از نماز عصر در مسجد مانده اید تا کودک تان مقداری قرآن حفظ کند، عجله به خرج ندهید. به یاد داشته باشید که این کار شما نوعی جهاد است. ” و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا” (یقینا کسانی که در راه ما تلاش و جهاد می کنند، به راه خود هدایت می کنیم”(عنکبوت ۶۹) شما مسئول تربیت هستید، اما هدایت به دست خداوند عز و جل است. بنابراین با بکارگیری اسباب، صبور هم باشید، زیرا فوایدی به شما خواهد رسید که شما را بسیار شادمان خواهد کرد.

۱۰٫ نماز، نماز. همان فریضه بزرگ الهی و مهم ترین رکن اسلام پس از ادای شهادتین. خودتان همیشه بر ادای آن جدی باشید تا آنکه فرزندتان هم به اهمیت آن پی ببرد و ارزش آن را درک کند. نماز برای کسانی که خداوند به ایشان توفیق داده باشد، بسیار آسان است. برای پروراندن روحیه عبادت و اقامه نماز در فرزندتان، روش پرورشی رسول اکرم صلی الله علیه و سلم را بکار گیرید که می فرماید: در هفت سالگی فرزندان خود را به نماز امر کنید و در ده سالگی اگر خودداری کردند، آنان را تنبیه کنید. (مسند امام احمد). هر کس که این اصل را اجرا کرد، هیچ گاه مشکلی با نماز فرزند خود نخواهد داشت، زیرا کودک هفت تا ده ساله از رفتن به مسجد شادمان می شود. در این مدت میان هفت تا ده سالگی حدود ۵۰۰۰ بار او را به نماز خواندن دعوت می کنید و از اینکه برای ادای آن به مسجد برود، مانند همه کودکان شادمان می شود، آیا کودکی که تا سن ده سالگی حدود ۵۰۰۰ هزار بار نماز خوانده باشد، آن را ترک می کند؟!

ای پدر محترم! مانند برخی از پدران نادانی رفتار نکنی که در زمستان و در هوای سرد از بیدار کردن فرزند خود برای نماز امتناع می کند. بلکه مانند عاقلانی رفتار کن که از افتادن فرزند به آتش جهنم می هراسند. از فرمان خداوند و رسول گرامی اش فرمان ببرید و در بیدار کردن فرزند شکیبا باشید و او را به خواندن نماز تشویق کنید و این عبادت مهم را در نزدش بیارایید تا آنکه روز قیامت مسئولیت خودتان را انجام داده باشید. به یاد داشته باشید که وسیله حمایت خداوند متعال از فرزندتان را در طول روز فراهم کنید. حضرت محمد صلی الله علیه و سلم می فرماید: هر کس که نماز صبح را به جماعت بخواهد آن روز را تحت حمایت خداوند خواهد بود. (روایت از ابن ماجه) همیشه به یاد داشته باش تا فرزند خود را در کنف حمایت خداوند منان قرار دهی و این امر با اقامه به جماعت نماز صبح میسر می شود.

امام ابن تیمیه می گوید: هر کس که کودکی از اولاد خادمان یا یتیمی در نزد او باشد و او را به نماز امر نکند، به خاطر این کار مواخذه می شود و به سبب نافرمانی از دستور خداوند متعال و رسول گرامی اش، مجازات می شود.

۱۱٫ تفاوت های فردی و توانایی های ویژه هر کودکی را نباید نادیده گرفت. در تعامل با آنان نیز باید به عدالت رفتار کرد. برخی از پدران ـ متأسفانه ـ توانایی های ویژه فرزندان خود را نادیده گرفته و آن را شکوفا نمی کنند و این توانایی ها به مرور زمان از بین می رود. برخی فرزندان خود را به حفظ سرود و شعارهای مختلف عادت می دهند، اما در حفظ قرآن کوتاهی می کنند و برای این کار وقت کافی صرف نمی کنند. اگر به زندگی علما و دانشمندان امت اسلامی توجه کنیم، در می یابیم که فرزندان ما بسیاری از امکانات و توانایی های مشابه آنها را دارند، اما این ثروت را به مسیر درست آن هدایت نمی کنیم همین است که یکی عالم امت و مفتی کشور می شود و دیگری شعر و داستان حفظ می کند!

۱۲٫ تعظیم خداوند متعال و محبت و توحید الله را در دل کودک خود پرورش بده. هر گاه اشتباه عقیدتی از آنان مشاهده کردی به روشی درست آنان را متوجه اشتباه کن و به آنان نسبت به تکرار آن هشدار بده. این کار آنان را در برابر تکرار خطاها مصون می سازد. به کودکان خود امر به معروف و نهی از منکر را بیاموزید و آنان را تشویق کنید که به روش درست چنین کاری را انجام دهند. این کار از انگیزه های مهم پایداری فرد بر عقیده ثابت و اخلاق صحیح و دین حنیف است و علاوه بر آنکه التزام به این صفت واجب است، پاداش اخروی زیادی نیز دارد.

۱۳٫ بکوشید خشم خود را کنترل کنید و زود منفعل نشوید و برای این منظور از شر شیطان به خداوند منان پناه ببرید. خداوند متعال برای مجازات حدودی قرار داده است و برای نمونه بیش از ده ضربه نباید به بدن کودک زد و این کار نیز باید با چوب های تر یا سواک انجام گیرد و از زدن صورت و عورت خودداری کنید و به هنگام زدن علت را برایش بگویید. هنگامی که بسیار عصبانی هستید، از زدن خودداری کنید و اگر بتوانید به جای زدن از تشویق یا تحریم استفاده کنید این کار هم برای شما و هم کودکتان بسیار بهتر است.

۱۴٫ ما در دوره ای قرار گرفته ایم که فتنه ها و بحران ها از هر سو به سوی ما می آیند. مانند کسی باشید که در جلوی فرزندان خود قرار می گیرد و از اصابت تیرهای مسموم و آزار و اذیت به آنها جلوگیری می کند. این کار را بسیار با اهمیت بدانید و در انتخاب دوستان و هم بازی های کودکانتان دقت کافی داشته باشید، زیرا که دوست صفت های خود را به همنشین خود منتقل می کند. حضرت محمد صلی الله علیه و سلم می فرماید: انسان از دین دوست خود تاثیر می پذیرد، بنابراین هر یک از شما باید توجه داشته باشد که چه کسی را به دوستی می گیرد. (روایت از امام احمد)

از بردن کودکان به محلی که وقت زیادی در آن تلف می شود و منکراتی در آن وجود دارد، بپرهیزید. همیشه برای فرزند خود پدر، همراه و دوست صمیمی باشید. مردانگی را در دل کودکان خود پرورش دهید. دختران خود را نیز به حیا و عفت و پاک دامنی عادت دهید و این کار با نوع پوشش و توجیه زبانی و گفت و گو میسر می شود. تلاش کنید که بیرون رفتن آنها به خارج از خانه به تنهایی صورت نگیرد و همیشه خود شما یا مادرشان همراه آنان باشد. مبادا گمان کنید که برای آنکه خود را متمدن نشان دهید، اسلام را باید به کنار بگذارید. مبادا از سلاله شما کسی به وجود آید که در گفتار و رفتار با خداوند متعال مبارزه کند!!

۱۵٫ معمولا پس از پایان ساعت کار، ساعت های زیادی وقت دارید. چقدر از آن را به کودکان خود اختصاص می دهید؟ اگر تا به حال در این امر کوتاهی کرده اید، از این به بعد دنبال جبران کردن باشید و وقت بیشتری به آنها اختصاص دهید.

اگر که تا به حال در این امر موفق عمل کرده اید، به شما تبریک می گوییم و امیدواریم که به آن ادامه دهید.

همیشه به یاد داشته باشید که وظیفه یک مؤمن آن است که خانه و مملکت کوچک خود را به جامعه ای ایمانی تبدیل کند. برای فرزندانتان از سیره رسول گرامی اسلام بگویید و مسابقات فرهنگی و اسلامی و علمی در آن برگزار کنید. برای آنهایی که قرآن را حفظ می کنند جوایز با ارزشی در نظر بگیرید و سیره رسول اکرم صلی الله علیه و سلم را در زندگی عملی خود وارد کنید و تعامل نیک، فروتنی و شوخی اش با کودکان را سر مشق خود سازید.

خداوند متعال به ما و شما فرزندان صالح عطا فرماید و چشمان ما را اصلاح و رستگاری آنان روشن سازد و ما آنها را در بهشت برین خود جای دهد.

و صلی الله علی نبینا محمد و علی آله و صحبه و سلم.

ترجمه: ام طه ناوی