مضطرب:

تعریف: حدیثی که راویان در سند یا متن آن اختلاف کرده باشند و جمع بین دو حدیث یا ترجیح یکی از آن‌ها ممکن نباشد.^[۱]

مثلا حدیثی که از ابوبکرس روایت شده که او به پیامبر ج گفت: شما را می‌بینم که پیر شده‌اید، ایشان فرمودند: «شیبتنی هود وأخواتها».^[۲] یعنی: سوره‌‌ی هود و خواهرهایش مرا پیر کرد.[۳]

در مورد این حدیث بر ده صورت اختلاف شده است: هم بصورت موصول (متصل) روایت شده و هم بصورت مرسل، هم از مُسنَد ابوبکر روایت شده و هم از مسند عایشه و هم از مسند سعد^[۴]، و اختلافات دیگر.. بگونه‌ای که امکان جمع بین آن روایات مختلف یا ترجیح یکی از آن‌ها وجود ندارد.^[۵]

[۱]– یا می‌توان گفت: حدیثی که در وجوه (طرق و اسانید) مختلف روایت شده و همگی آن‌ها در قوت مساوی باشند، ولی راویان در سند یا ‏متن آن اختلاف کرده‌اند و جمع بین دو حدیث یا ترجیح یکی از آن‌ها نیز ممکن نیست. (بگونه ایکه نمی‌توان به هیچیک از آن روایات عمل نمود).

‏در حقیقت حدیث مضطرب دارای اشکال متعارضی است که امکان جمع و ترجیح بین آن‌ها وجود ندارد، و تمامی روایات در قوت مساوی هستند و به هیچ وجه نمی‌توان یکی را بر دیگری ترجیح داد تا به آن عمل شود. (نگاه کنید به: تیسیر مصطلح الحدیث، دکتر محمود طحان، ص ۹۲).

[۲]– امام دارقطنی آن را روایت کرده و علل آن را نیز بیان نموده است در: «العلل الوراده فی الأحادیث النبویه» (۱/۱۹۳-۲۱۱ سؤال ۱۷).

[۳]– از حافظ ابن حجر هیتمی/ سؤال شد: مراد از خواهرهای هود کدام سوره هاست؟

جواب می‌دهد: «مراد از آن‌ها (الواقعه، و المرسلات، و عم یتساءلون، والتکویر) است. روایت ترمذی و حاکم.‏که طبرانی سوره‌‌ی (الحاقه) و ابن مردویه (وهل أتاک حدیث الغاشیه‎‎) و ابن سعد (والقارعه، وسأل سائل، واقتربت ‏الساعه) را به آن اضافه کرده‌اند». «الفتاوى الحدیثیه» (ص ۱۱۶).‏

و امام مناوی/ می‌گوید: « (شیبتنی هود) یعنی سوره‌‌ی هود (وأخواتها) یعنی سوره‌هایی که ‏مشابه هود هستند و ‏در آن‌ها از قیامت و عذاب ذکر شده است». «فیض القدیر» (۴/۲۲۱).‏

[۴]– مراد از مسند ابوبکر یا عایشه و یا سعد؛ یعنی روایاتی که از ابوبکر یا عایشه یا سعد به ثبت رسیده‌اند. و این نوع روش تصنیف؛ یعنی جمع نمودن احادیث براساس روایات اصحابش را مُسند گویند، مانند مسند امام احمد/. (در بخش دوم از این کتاب مفصلا به آن پرداخته خواهد شد).

[۵]– یعنی نقل متن این حدیث به سه نفر (ابوبکر، عایشه و سعدش) نسب داده شده است، و معلوم نیست که بالاخره کدامیک بوده‌اند که پیامبر ج آن فرموده را به او گفته است؟ از طرفی راویان هر سه حدیث، افرادی ثقه هستند بگونه‌ای که نمی‌توان روایت یکی را بر دیگری ترجیح داد، و همچنین جمع بین آن روایات نیز ممکن نیست، بنابراین، حدیث در مجموع مضطرب خواهد بود چنان‌که امام دارقطنی به این مطلب اشاره نموده‌اند. (و هیچکدام از آن سه روایت حجت نیستند). اضطراب گاهی مربوط به سند حدیث است و گاهی مربوط به متن آن؛ این حدیث مثالی برای اضطراب در سند است. (نگاه کنید به: تیسیر مصطلح الحدیث، دکتر محمود طحان، ص ۹۳).

البته برخی دیگر از علما خود این روایت را به سبب وجود انقطاع در سند ضعیف شمرده‌اند، زیرا تنها وجه این حدیث که توسط ناقدان ترجیح داده شده است؛ طریق (أبی إسحاق السبیعی عن عکرمه عن أبی بکر عن النبی صلى الله علیه وسلم) است، که در این سند ما بین عکرمه و ابوبکرس انقطاع وجود دارد.