محکم و متشابه (۱)

مبحث دوم: محکم و متشابه در آیه‌ی (سوره‌ی‌آل عمران)

ابو جعفر محمد بن جریر طبری در تفسیر این آیه می‌گوید:

«اما محکمات: این‌ها آیاتی هستند که بیان و تفصیل آن‌ها آمده و دلایل و اسناد آن ثابت شده است. به عنوان نمونه، اثبات ادله‌ای مانند حلال و حرام، جزاء و تهدید، ثواب و عقاب، امر و نهی، اخبار و مثل‌ها، پندها و عبرت‌ها و دیگر موارد این چنین.

سپس خداوند این محکمات را به عنوان اساس کتاب توصیف کرده است؛ به عبارت دیگر، این آیات، پایه قرآن هستند قرآنی که ستون دین و فرائض و حدود و دیگر مواردی می‌باشد که مردم از امور دینی بدان نیاز دارند، نیز در آنچه که مردم بدان امر شده‌اند در گذشته و آینده مثل: فرائض و….

خداوند متعال به این خاطر آن‌ها را ام (مادر) قرآن نامید، زیرا برترین‌های قرآنند و جایگاهی دارند که اهل آن آیات، هنگام نیاز به آن روی می‌آورند. عرب نیز کسی را که جمع‌کننده‌ی برترین‌های چیزی باشد، مادر آن چیز می‌نامد. لذا پرچم قوم را که سپاهیان دور آن جمع می‌شوند مادری برای آن‌ها نامیده‌اند و همچنین مدبر بزرگ امورات یک روستا یا سرزمین، به‌ عنوان مادر آنجا قلمداد می‌شود.

اما متشابهات: معنایش این است که برخی آیات در تلاوت شبیه هم اما در معنا اختلاف دارند. همان گونه که می‌فرماید: ﴿وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا﴾ [البقره: ۲۵] یعنی: در نگاه و ظاهر شبیه به هم اما در طعم متفاوتند. چنانچه راجع به‌ نقل خبری در خصوص بنی اسرائیل، می‌فرماید که‌ آنان گفتند: ﴿إِنَّ الْبَقَرَ تَشَابَهَ عَلَیْنَا﴾ [البقره: ۷۰] منظورشان این بود که در صفت بر ما مشتبه شده با وجود این‌که‌ انواعش مختلف باشد».

ابن کثیر در تفسیر آیه می‌فرماید:

«خداوند خبر می‌دهد که در قرآن آیات محکماتی وجود دارد که مادر و اساس قرآن هستند یعنی آیات روشن و واضح الدلاله‌ای که معنایشان بر کسی پوشیده نیست. در عین حال، دارای آیاتی است که معنای آن برای بیشتر مردم یا برخی از آنان مبهم و درهم^([۱]) آمیخته است.

پس اگر کسی برای فهم آیات متشابه‌ به‌ محکمات و آیات واضح و روشن مراجعه‌ نمود و محکمات را بر متشابهات مسلط گرداند، راه هدایت را یافته‌ و از گمراهی نجات پیدا کرده‌ است، در غیر این صورت به‌ عنوان گمراه قلمداد می‌شود، به همین دلیل خداوند فرموده ﴿هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ﴾ [آل عمران: ۷] یعنی اصل کتاب است که در هنگام ابهام، آیات متشابه به آن ارجاع داده می‌شوند

^[۱]– در آیات دیگری نیز همین معنی با عبارت‌های گوناگونی آمده است‌، مانند: ﴿قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنَا مَا هِیَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشَابَهَ عَلَیْنَا﴾ [البقره: ۷۰] و همچون: ﴿أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکَاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ﴾ [الرعد: ۱۶] و این‌که‌ خداوند متعال راجع به‌ مسیح می‌فرماید: ﴿وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَإِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَمَا قَتَلُوهُ یَقِینًا١۵٧﴾ [النساء: ۱۵۷].