متکلمین با این ادلّه از روش خویش دفاع می­ کنند

• علم کلام در دوره­ ی تبعِ تابعین ظهور کرد و تدوین گشته و بدونِ انکار، مشهور شد. و چون مورد قبول و پسند واقع شد، بدعت حسنه محسوب می­ شود! چرا که نه؟ با آن می­ توان به شبهه ­ها پاسخ داد و موحدین را ثابت قدم نمود.

• دلالیل عقلی، لازمه ­ی بیانِ صحتِ حقایق دینی است. و باید از ادله­ ی عقلی کار گرفت تا تعریفِ حقّ صحیح گردد.

• قرآن کریم در آیات زیادی تقلید و مقلدین را نکوهیده است. و به تدبر و ارائه­ ی دلیل تشویق کرده است. حال آن­که، ترک تقلید، تدبّر و استدلال، با به کار گیری عقل نمودار می ­شود.

• آن­ گاه که اهل حدیث از استلال عقلی روی ­برتافتند، از مناظره با متکلمین ناتوان ماندند. و علتش این بود که آنان در علم کلام قدرت و توانایی نداشتند!

• دستور به مناظره با دشمنان دین، دستور قرآنی است: {وجادلهم بالتی هی أحسن}: به بهترین روش با آنان مجادله کن[۱]. دستور مذکور، به پیامبر صادر شده است، لیکن شامل تمام امت می­ شود. وهرگز نمی ­توان جز با فراگیری و به کاربردن علم کلام، مجادله و مناظره نمود.

• حداقلِ حکم فراگیری و بررسیِ علم کلام بر امت، فرض کفایه است. تا در میان امت کسی باشد که شبهه­ ها و ایرادات دشمنان دین و بدعتیانِ کلامی را به روش و منهج خودشان جواب دهد. امام غزالی در کتاب الإحیاء می­ گوید: بدان که شایسته است در هر منطقه افرادی مستقلاً به این علم[۲] بپردازند تا شبهات اهل بدعت در آن منطقه را دفع کند. لیکن درست نیست این علم، همانندِ علم فقه و تفسیر به عمومِ مردم تدریس شود. چرا که این علم به عنوان دارو است و فقه غذا است. و نمی­ توان از ضرری که در ترک غذا موجود است، پرهیز کرد. ولی از ضرر دارو می­ توان گریخت[۳].

[۱]  نحل / ۱۲۵٫

[۲]  علم کلام.

[۳]  (فصل الکلام فی ذم علم الکلام) به تحقیق و جمع آوری یحیی مختار غزاوی. چاپ، المدینه للتوزیع مؤسسه الریان بیروت ۱۴۰۸هـ – ۱۹۸۸م، (ص ۲۳ -۲۴) به نقل از کتاب (الإحیاء) غزالی. به مفاتیح الغیب رازی، دار الغد العربی، جلد اول (ص ۴۷۷ – ۴۷۹) نگاه کن. در آن­جا نکوهشِ تقلید و دستور به اندیشیدن و مجادله به نیک­ ترین روش را فرض می­ داند و معتقد است، نمی­ توان جز با علم کلام به این مهم رسید. لذا بر امت واجب است به آن بپردازد. به مقدمه المستصفی فی الأصول نوشته­ ی غزالی رجوع شود.