قوّت حافظه و استحضار ذهنی

این گروه محدثین بهترین گوهرهای فکری ایران و ترکستان بودند و از نظر نژادی تندرست و نیرومند، زحمت‌کش، بلند همّت، حریص علم و با حافظه‌ای قوی بودند، به علّت اعتماد بر حافظه و به کار انداختن این نیروی خدادادی (همچنان که کلیه اعضای بدن انسان به علّت ورزش و تمرین قوی‌تر و نیرومندتر می‌شود)، حافظه ایشان از نظر قوتِ حفظ، الگویی شگفت‌انگیز بود. در این دروان ضعف و ناتوانی روخوانی کتب، تصور حافظۀ آن‌ها، از نظر بعضی غیر ممکن است، اما تاریخ به وجود آن‌ها شهادت‌های پی در پی‌ای ارایه می‌دهد و تجربه، امکان آن را تایید می‌کند، توجیه علمی این مسئله هیچ مشکل نیست، زیرا کثرت کار مناسب کامل، عشق و علاقه به این رشته، چنین استعدادی را به وجود می‌آورد و در مورد ضبط فکری الگوهایی را نشان می‌دهد که برای افراد غیر مربوط به این مسئله حیرت انگیز است.

امام بخاری/ هنگامی که وارد بغداد شد، دانشمندان بغداد این شیوۀ آزمون را برایش تجویز کردند که سند و متن صد تا حدیث را وارونه کردند، به گونه‌ای که سند یک حدیث با متن حدیث دیگر ارتباط داده شده و جزوات ده تا ده تا حدیث را به هر نفری محول کردند، تا در این مورد از ایشان سؤال کند، هنگامی که امام بخاری/ در جلسۀ آزمون حضور یافتند، هر شخصی مجموعۀ ده تا حدیث خود را پیش ایشان خواند و در این مورد نظرشان را جویا شد و ایشان بعد از شنیدن آن احادیث گفتند که: من از این احادیث اطلاعی ندارم (احادیث به این صورت نیستند) علماء با این جواب به اصل مطالب متوجه شدند، اما افرادی بی‌خبر به این بی‌اطالاعی تبسم نمودند، هنگامی که هر ده نفر احادیث‌شان را به پایان رسانیدند، سپس امام بخاری به ترتیب و به نوبت به سوی هر یکی توجه فرموده گفتند: این احادیثی که شما خواندید متنش این است و سندش این. و سپس به فرد دوم و سوم تا اینکه کلیه احادیث خوانندگان را تصحیح کرده و با سند و متن واقعی بیان فرمودند. همۀ مردم از این وسعت نظر و آمادگی ذهنی و حافظۀ قوی وی متعجب شدند^[۱].

[۱]– مقدمه فتح الباری ص ۴۸۷٫