علت تکرار در قرآن

قرآن در رساندن پیام ها و سخنان الهی از اسلوب و روش های مختلفی استفاده کرده است که یکی از این روش ها تکرار یک کلمه، جمله و یا یک آیه می باشد که به طور کلی این تکرار ها به دو دسته تقسیم می شود:

تکرار لفظى: این که لفظى به صورت مفرد یا مرکب بیش از یک بار تکرار شده باشد که این نوع تکرار انواع و اقسام مختلفی دارد که بنده برای طولانی نشدن مطلب از بیان آنها خود داری کردم.

تکرار معنوى: ممکن است یک مضمون و یا مفهوم یک آیه چند بار تکرار شود. مانند تکرار داستان ابراهیم یا موسى و… که داستان از نظر مفهوم یکی است اما آن داستان با الفاظ مختلفی بیان شده است.

شاید برای برخی این روش عجیب باشد و شاید برخی آن را بیهوده گویی تلقی کنند اما باید بگویم که در این روش فوائد زیادی وجود دارد و علما و قرآن پژوهان مطالبی را در این رابطه بیان کرده اند تا جایی که برخی در مورد این مساله کتاب تألیف کرده اند که از جمله ی آنها می توان کتاب «اسرار التکرار فی القرآن» تالیف «محمود بن حمزه کرمانی» را نام برد.

تذکر: تکرار در فصاحت کلام خلالی وارد نمی کند چون در علم معانى و بیان و بدیع چنین چیزی وجود ندارد که کلام فصیح باید از تکرار خالى باشد بلکه گاهى اوقات با توجه به شرایط و مقتضیات سخن، تکرار در کلام ضرورت هم پیدا مى‏کند.

فلسفه و انگیزه های تکرار در قرآن:

در قرآن بیهوده‌گویی وجود ندارد بلکه آیات و پیام های الهی هدفمند است و برای ما درس و نکات مهمی دارد. در قرآن برخی آیات و جملات تکرار شده که در این تکرارها حکمت های زیادی نهفته است که بنده با توجه به دو آیه ای که از آن سوال شده به همراه توضیحاتی مختصر به آنها اشاره می کنم:

تأکید: گاهی آیات و جملات به منظور تأکید کردن یک موضوع یا مسأله ای تکرار می شود. به عنوان مثال: در همین آیه ای که سوال شده بود، خداوند متعال می فرماید: «ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ عَمِلُواْ السُّوءَ بجِهَالَهٍ ثمُ‏َّ تَابُواْ مِن بَعْدِ ذَالِکَ وَ أَصْلَحُواْ إِنَّ رَبَّکَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِیم» (نحل، ۱۱۹): «به هر حال پروردگارت نسبت به کسانی که از روی حماقت و سفاهت کارهای بد می کنند و بعد از آن توبه می نمایند و به اصلاح می پردازند، بس آمرزنده و مهربان است).

همان طور که ملاحظه کردید در این آیه «إِنَّ رَبَّکَ» دو بار تکرار شده است که این تکرار دو علت می تواند داشته باشد:

خداوند می خواهد این را به ما تأکید کند و بفهماند که هرکس از روی نادانی و جهل کار اشتباهی کرد و سپس توبه کرد و به فکر جبران و اصلاح اشتباهات خویش شد، او را می بخشد.

زمانی که کلام طولانی شود، «إنّ» به همراه اسمش تکرار می شود. (أسرار التکرار فی القرآن/ ص: ۱۶۳)

تذکر و یادآوری: تذکر ویادآوری در زندگی انسان اهمیت بسیار زیادی دارد چون انسان معمولا فراموش کار است به همین جهت خداوند در سی و هفت جای قرآن انسان را فراموش کار معرفی کرده است. لذا گاهی اوقات نیاز هست که برخی مسایل به انسان یادآوری شود.

به همین جهت خداوند در سوره نور، آیه ۵۹ را تکرار کرد در حالی که در آیه ی قبل فرموده بود: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنکُمُ الَّذِینَ مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ وَالَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنکُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ…» (نور/۵۸): (ای کسانی که ایمان آورده اید! باید بردگان شما و همچنین کودکان تان که به حدّ بلوغ نرسیده اند در سه وقت اجازه بگیرند).
اما از آنجایی که این مساله مهم است و ممکن است انسان این مساله را فراموش کند، در آیه بعد مجددا یادآوری کرد: «وَإِذَا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنکُمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتَأْذِنُوا…» (نور/۵۹): (هنگامی که کودکان شما به سن بلوغ رسیدند باید اجازه بگیرند).

البته علت های دیگری همچون: «هشدار، هدایت افکار، تکرار تهدید و… » وجود دارد که بنده به خاطر طولانی نشدن مطلب به همین مقدار اکتفا کردم.

بنابراین اگر در قرآن، آیه یا جمله یا کلمه ای تکرار شده است بنابر علت های مختلفی این کار صورت گرفته است که این مساله خالی از حکمت نیست و این تکرارها در فصاحت و بلاغت قرآن خللی وارد نمی کند.

نویسنده: امید خزاعی