وب سایت اختصاصی اهل سنت و جماعت ایران زمین
«علائم و اصطلاحات ویژه‌ی برخی از کتاب‌های احناف»
(۱) علائم و اصطلاحات ویژه‌ی کتاب «هدایه»، اثر ابوالحسن، علی بن ابی‌بکر مرغینانی (متوفی ۵۹۳ ه . ق)
علامه مرغینانی در کتاب «هدایه»، برخی از علائم و نشانه‌ها و اصطلاحاتی را به کاربرده است، که در ذیل بدان‌ها اشاره می‌گردد:[۱]
- هرگاه علامه مرغینانی، «قال س» گوید، مراد از «قال» (گفت)، خودِ وی است؛ شیخ عبدالحق محدث دهلوی، نیز بدین نکته اشاره کرده است. ولی ابوالسعود می‌گوید: هرگاه صاحب هدایه، تصرفات خویش را در کتاب هدایه ذکر کند، چنین می‌گوید: «قال العبد الضعیف عفا الله عنه». ولی شاگردان وی پس از وفاتش این عبارت را تغییر، و به جایش «قال س» را قرار دادند.
و در اینجا، علامه مرغینانی بدین جهت از صیغه‌ی غایب (قال:گفت)، استفاده کرد و صیغه‌ی متکلم (قلتُ: گفتم) را ترک گفت، تا تکبر و نخوت و خودخواهی و خود بزرگ‌بینی را از خویشتن دور نماید و برای کسی این توهم پیش نیاید که شیخ می‌خواسته با گفتن «قلتُ» (گفتم)، خودی نشان دهد و اظهار تفوّق و برتری و خودمحوری و خود بزرگ‌بینی نماید.
(و اظهار انکسار و عاجزی، و تواضع و فروتنی، و افتادگی و شکستگی نیز از) عادات بزرگانِ فقهاء و علماء و محدثین می‌باشد.
- «مشایخنا»: مراد علماء و صاحب‌نظران ماوراء النهر، از شهرهای بُخارا و سمرقند می‌باشد.
- «المشایخ»: مراد بزرگان و مشایخی است که امام ابوحنیفه را درنیافته‌اند.
- «دیارنا»: مراد شهرها و بلاد ماوراءالنهر می‌باشد.
- «الأصل»: مراد مبسوط امام محمد بن حسن شیبانی است.
- «المختصر»: براساس اصطلاح عمومی، مراد مختصر القدوری می‌باشد.
- «الکتاب»: مراد «جامع الصغیر» (امام محمد بن حسن) می‌باشد، و در این صورت این اصطلاح، با اصطلاح عمومی، که «الکتاب» را برای کتاب مختصر القدوری استعمال می‌کنند، تفاوت دارد[۲] (چرا که در اصطلاح عمومی، واژه‌ی «الکتاب» برای کتاب مختصر القدوری، استعمال می‌شود.)
- «بما تلونا»: اشاره به آیه‌ای دارد که ذکرش در کتاب، جلوتر گذشته است.
- «بما ذکرنا و مٰابیّنا»: مراد بیان دلیل عقلی و منطقی‌ای می‌باشد که ذکرش در کتاب، پیشتر گذشته است.
- «بما روینا»: اشاره به حدیث نبوی دارد که بیانش پیشتر در کتاب گذشته است.
- «لِما بینا»: اشاره به دلایل و براهینی از کتاب، سنت و عقل دارد.
- «لِما ذکرنا»: علامه مرغینانی با آوردن این واژه، می‌خواهد تا عمومیت مسئله را نسبت به مسائل گذشته، بیان دارد.
- «الاثر»: مراد قول صحابی است. علامه مرغینانی،گاهی اوقات نیز میان واژه‌ی «خبر» و «اثر»، فرق و تفاوتی قائل نمی‌شود و برای هر دو «لما روینا» می‌گوید.
- «الفقه»: مراد دلیل عقلی است؛ بدین خاطر علامه مرغینانی در کتابش می‌گوید: «الفقه فیه کذا»: دلیل عقلی در این مسئله، چنین است.
- «قالوا»: این واژه، در جایی استعمال می‌شود که فقهاء با همدیگر اختلاف نظر دارند.
- «هذا الحدیث محمول علی کذا»: مراد این است که محدثین، این حدیث را بر فلان معنا حمل نموده‌اند و هرگاه مرغینانی «نَحمِلهُ»گوید، مراد وی این است که خودِ او، این حدیث را بر فلان مسئله، حمل نموده است (نه دیگر محدثین و فقهاء)
- هرگاه مرغینانی «عن فلان» گوید؛ با این کارش می‌خواهد از فردی (فلان)، به نقل روایتی بپردازد.
- و هرگاه «عند فلانٍ» گوید، با این کارش می‌خواهد تا مذهب فلان (فقیه و دانشمند) را بیان دارد.
[۱]– مقدمه الهدایه (۱/۶-۹)
[۲]– «مفتاح السعاده »اثر طاش کبری زاده (۲/۱۴۶)