شرط های علماء در عمل به حدیث ضعیف در باب فضایل (۲)

برخی از علما شرط پنجمی را نیز ذکر کرده اند و آن اینکه: «معتقد به سنت بودن آنچه حدیث ضعیف بر آن دلالت می کند، نباشد».[۱]

و حافظ بن حجر نیز شرطی بر این شروط می افزاید و آن اینکه: «عمل به آن شهرت پیدا نکند تا اینکه انسان به حدیث ضعیف عمل کند و اینگونه آنچه را که جزئی از شریعت نیست، شریعت به حساب آورد و یا اینکه برخی از جاهلان آن را سنت صحیح بدانند».[۲]

پیروان این دیدگاه:

امام نووی این دیدگاه را به جمهور علما از محدثین و فقها نسبت می دهد. از جمله:[۳]

۱- سفیان نوری رحمه الله؛ خطیب بغدادی با سند خود از سفیان ثوری روایت می کند که گفت: «علم حلال و حرام را جز از افراد مشهور به علم که افزایش و کاهش را می دانند، دریافت نکنید و دریافت امور دیگر جز حلال و حرام از مشایخ اشکالی ندارد».[۴]

۲- عبدالله بن مبارک رحمه الله؛ ابن ابی حاتم می گوید: «پدرم از عبده یعنی ابن سلیمان[۵] برایم روایت نمود که گفت: درحالی که ابن مبارک از مردی حدیث روایت کرد، به او گفته شد: این راوی ضعیف است؟ پس ابن مبارک گفت: می توان از او در این اندازه روایت کرد. یا در مواردی از این قبیل؛ به عبده گفتم: در چه مواردی؟ گفت: در باب ادب، موعظه، زهد یا مانند اینها».[۶]

و عملکرد ابن مبارک در کتابش «الزهد و الرقائق» به این دیدگاه اشاره دارد. بلکه بزرگ ترین شاهد بر این مطلب می باشد. چرا که احادیث ضعیف بسیاری از مراسیل و معضلات و … در آن ذکر کرده است.[۷]

۳- عبدالرحمن بن مهدی رحمه الله؛ بیهقی در المدخل از عبدالرحمن بن مهدی روایت می کند که گفت: «چون در باب حلال و حرام و احکام از رسول خدا  صلی الله علیه و سلم روایت کنیم، در اسانید شدت به خرج داده و در مورد راویان سخت می گیریم، اما چون در باب فضایل و ثواب و عقاب روایت کنیم، در اسانید آسان گرفته و در مورد راویان با تسامح برخورد می کنیم».[۸]

۴- سفیان بن عیینه رحمه الله.[۹]

۵- یحیی بن معین رحمه الله در مورد موسی بن عبیده[۱۰] می گوید: «احادیثی را که در باب نرمخویی روایت کرده، نوشته می شود».[۱۱]

۶- احمد بن حنبل رحمه الله؛ خطیب بغدادی از او روایت می کند که می گوید: «چون در باب حلال و حرام و احکام و سنن از رسول خدا روایت کنیم، در اسانید شدت به خرج می دهیم. و چون از رسول خدا  صلی الله علیه و سلم در باب فضایل اعمال و آنچه حکمی در بر ندارد روایت کنیم، در اسانید با تساهل عمل می کنیم».[۱۲] 

تحقیق مذهب امام احمد در این مسأله:

پیش تر امام احمد را یکی از قائلین دیدگاه دوم[۱۳] معرفی کردیم. و هم اکنون او را از کسانی برشمردیم که قائل به تفاوت میان احادیث فضایل و احکام می باشد.

در میان حنابله در مورد اقوال متعارضی که از امام احمد در یک مسأله وارد شده است قاعده ی کلی این است که: اگر جمع میان آنها امکان دارد، میان آنها جمع صورت گیرد ولو اینکه با حمل عام بر خاص یا مطلق بر مقید باشد. اما اگر جمع میان اقوال متعارض امکان نداشته باشد و تاریخ اقوال وی مشخص باشد، قول دوم و اخیر مذهب وی می باشد. و اگر تاریخ اقوال امام هم مشخص نباشد، مذهب وی در آن مورد همان است که به ادله نزدیک تر باشد یا آن است که به قواعد وی نزدیک تر است».[۱۴]

می گویم:[۱۵] «این قاعده اقتضا می کند آنچه موافق با دیدگاه دوم به امام احمد نسبت داده شده، به صورت مطلق در احکام و فضایل و … می باشد. و آنچه به وی موافق با دیدگاه سوم نسبت داده شده، مقید به فضایل و احادیثی است که با مضمون ترغیب و ترهیب می باشند.

بنابراین با حمل مطلق بر مقید نتیجه آن می شود که مذهب امام احمد در این زمینه همان دیدگاه سوم می باشد. یعنی تفاوت قائل شدن میان احادیث احکام و احادیثی که در باب فضایل و ترغیب و ترهیب وارد شده است. چنانکه در روایات با مضمون احکام سختگیری نموده و در بحث فضایل و ترغیب و ترهیب متساهل برخورد کرده است. همچنان که منطوق عبارت وی مجالی برای هرگونه تأویل نمی دهد.

۷- ابوعمر بن عبدالبر رحمه الله[۱۶]

۸- موفق الدین ابن قدامه رحمه الله.[۱۷]

۹- ابو زکریا نووی رحمه الله.[۱۸]

۱۰- حافظ اسماعیل بن کثیر رحمه الله[۱۹]

۱۱- جلال الدین محلی رحمه الله[۲۰]

۱۲- جلال الدین سیوطی رحمه الله

۱۳- خطیب شربینی رحمه الله[۲۱]

۱۴- تقی الدین فتوحی رحمه الله[۲۲]

۱۵- ملا علی قاری رحمه الله[۲۳]

۱۶-  دکتر نورالدین عتر رحمه الله[۲۴]

 

 

 

 

 

[۱] – المنهل اللطیف، علوی مالکی: ۹-۱۰

[۲] – تبیین العجب لما ورد فی فضل رجب، ابن حجر، ص: ۳-۴

[۳] – اذکار: ۱/۸۲ مع شرحه الفتوحات الربانیه

[۴] – الکفایه، ص: ۲۱۲؛ شرح علل الترمذی، ابن رجب: ۱/۷۳

[۵] – عبده بن سلیمان مروزی ابومحمد؛ و گفته شده: ابوعمرو؛ در مصیصه ساکن شد و با ابن مبارک همراه شد و از او روایت کرد. دارقطنی او را ثقه دانسته است. و بخاری می گوید: احادیث وی معروف است. ابن حبان وی را در ثقات ذکر کرده است. وی در سال ۲۳۹ فوت کرد. نگاه: تهذیب التهذیب: ۶/۴۵۹-۴۶۰

[۶] – الجرح و التعدیل: ۱/۳۰-۳۱

[۷] – نگا: «الزهد و الرقائق، ص: ۳۴؛ روایتی که از یزید الرقاشی ذکر می کند که می گوید: «کانت صلاه رسول الله مستویه کانها موزونه» و یزید الرقاشی ضعیف است. چنانکه درالتقریب: ۲/۳۶۱ آمده است.

[۸] – نگا: المدخل، حاکم؛ ص: ۸۳-۸۴؛ ضمن المجموعه الکمالیه، الاجویه الفاضله ، لکنوی، ص: ۵۰-۵۱، قواعد التحدیث، قاسمی، ص: ۱۱۴

[۹] – الکفایه، خطیب بغدادی، ص: ۲۱۲؛ شرح علی الترمذی، ابن رجب: ۱/۷۴

[۱۰] – موسی بن عبیده بن نشیط العدوی مولاهم ابو محمد الزیدی؛ ابن مدینی و نسائی و ابن عدی و عده ای دیگر از محدثین او را ضعیف دانستعه اند. ابن سعد می گوید: ثقه و کثیر الحدیث است. و حجت نیست. وی در سال ۱۵۳ فوت شد. نگا: خلاصه تذهیب الکمال: ۳/۶۸٫

[۱۱] – شرح علل الترمذی: ۱/۷۳-۷۴

[۱۲] – الکفایه، خطیب بغدادی، ص: ۲۱۳؛ نگا: المسوده، ابن تیمیه؛ ص: ۳۷۳، آداب الشرعیه: ۲/۳۰۹-۳۱۱

[۱۳] – یعنی احتجاج و عمل به حدیث ضعیف به طور مطلق؛

[۱۴] – نگا: الفروع، ابن مفلح: ۱/۶۴-۶۵؛ الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، مرادوی: ۱/۱۰؛ قاعده نافعه جامعه، مرداوی؛ مطبوعه فی آخر الانصاف: ۱۲/۲۴۱-۲۴۳، المدخل الی مذهب الامام احمد، ص: ۴۸

[۱۵] – شیخ، دکتر عبدالکریم بن عبدالله الخضیر حفظه الله؛ نگا: الحدیث الضعیف و حکم الاحتجاج به، ص: ۲۷۹

[۱۶] – جامع بیان العلم و فضله، ابن عبدالبر: ۱/۲۲

[۱۷][۱۷] – امام، زاهد، عبدالله بن احمد بن محمد بن قدامه مقدسی الدمشقی، فقیه، یکی از افراد معروف و مطرح؛ از نوشته های وی عبارت است از: المغنی، الکافی، المقنع، العمده که همگی آنها در فقه می باشند. روضه الناظر در اصول فقه، مختصر العلل و … وی در سال ۶۲۰ فوت شد. نگا: الذیل علی طبقات الحنابله، ابن رجب: ۲/۱۳۳-۱۴۹

[۱۸] – الاذکار: ۴/۲۳۶، همراه فتوحات الربانیه

[۱۹] – تفسیر ابن کثیر: ۵/۸۶

[۲۰] – محمد بن احمد بن ابراهیم بن هاشم جلال محلی؛ از نوشته های وی عبارت است از: تفسیری که کامل نشد. شرح جمع الجوامع، شرح الورقات، شرح المنهاج و … وی در سال ۸۶۴ فوت شد. نگا: الضوء اللامع، سخاوی: ۷-۳۹-۴۱

[۲۱] – شمس الدین محمد بن محمد شربینی قاهری شافعی خطیب، امام، علامه، صاحب مصنفات مشهوری چون: شرح المنهاج، شرح التنبیه، السراج المنیر فی التفسیر و … وی در سال ۹۷۷ فوت شد. نگا: الکواکب السائره: ۳/۷۹-۸۰؛ شذرات الذهب: ۸/۳۸۴

[۲۲] – محمد بن احمد بن عبدالعزیز بن علی الفتوح مصری؛ مشهور به ابن نجار حنبلی؛ تقی الدین ابوبکر؛ به درخواست تمام مصریان عهده دار قضاوت در مصر شد. از نوشته های وی عبارت است از: منتهی الارادات، مختصر التحریر و شرح آن با عنوان شرح الکواکب المنیر و … وی در سال ۹۸۰ وفات نمود. نگا: مختصر طبقات الحنابله، جمیل شطی، ص: ۸۷

[۲۳] – علی بن (سلطان) محمد، نورالدین ملا هروی قاری، فقیه حنفی؛ یکی از استوانه های علمی در عصر خود بود. در هرات متولد شد و در مکه سکونت کرده و وفات نمود. گفته شده: در هر سالی یک مصحف می نوشت. نگا: الاعلام زرکلی دمشقی.

[۲۴] – وی بسیاری از کتاب های حدیث را تحقیق کرده است. همچون کتاب علوم حدیث ابن صلاح و کتاب المغنی فی الضعفاء نوشته ی شمس الدین ذهبی؛ و الکاشف نوشته ی امام ذهبی و الرحله فی طلب الحدیث؛ و کتاب «ماذا عن امرأه» را تألیف نمود.