زیاده در حدیث:

الف) تعریف: یکی از راویان چیزی را به حدیث اضافه می‌کند که جزو آن نیست.

ب) زیاده در حدیث به دو نوع تقسیم می‌شود:

۱- زیاده از نوع ادراج باشد، یعنی یکی از راویان چیزی را از خود به حدیث اضافه می‌کند که جزو حدیث نیست، و قبلا در مورد ادراج و حکم آن بحث شد.

۲- بعضی از راویان زیاده را در روایت خود می‌آورند بر این مبنا که آن زیاده جزو حدیث است.^[۱]

در این حالت اگر (زیاده) از غیر ثقه باشد پذیرفته نیست، زیرا در حالت عادی نیز روایت غیر ثقه مقبول نیست، بنابراین، به طریق الاولی آنچه که به روایت دیگر اضافه کرده باشد رد می‌شود. اما اگر از طرف ثقه باشد؛ در اینصورت چنان‌که منافی با روایت کسی که از او ثقه‌تر است، باشد باز پذیرفته نمی‌شود، زیرا در این حالت روایت او شاذ خواهد بود.

مثلا روایت امام مالک در «الموطأ»: «أن ابن عمر رضی الله عنهما إذا افتتح الصلاه رفع یدیه حذو منکبیه، وإذا رفع رأسه من الرکوع رفعهما دون ذلک».^[۲]

ابوداود می‌گوید: تا جائی که می‌دانم کسی جز مالک جزء (رفعهما دون ذلک) را نیاورده است.^[۳] در حالی که حدیث مرفوعی از ابن عمرب ثابت است که پیامبر ج دست‌های خود را در هنگام شروع نماز و رفتن به رکوع و برخواستن از آن تا برابر شانه‌هایش بالا می‌برد بدون آنکه در یکی از آن حالت‌ها دستش را پایینتر بالا ببرد.^[۴]

اما اگر منافی با روایت دیگری نباشد، (آن قسمت اضافه) از او پذیرفته می‌شود، زیرا در این حالت نزد راوی علم و اطلاع بیشتری نسبت به دیگران وجود دارد.

مثلا در حدیث ابن عمرس که او از پیامبر ج شنید که فرمود: «ما منکم من أحد یتوضأ فیبلغ، أو فیسبغ الوضوء ثم یقول: أشهد أن لا إله إلا الله وأن محمداً عبد الله و رسوله إلا فتحت له أبواب الجنه الثمانیه یدخل من أیها شاء».^[۵]

امام مسلم این حدیث را از دو طریق روایت کرده است که در یکی از آن‌ها عبارت (وحده لا شریک له) بعد از (إلا الله) اضافه بر روایت دیگری آمده است.

[۱]– ولی همان حدیث در روایت دیگران بدون آن قسمت اضافی است.

[۲]– ترجمه: ابن عمرس هرگاه نماز خود را شروع می‌کرد دست‌هایش را تا موازات شانه‌هایش بالا می‌برد، و هرگاه از رکوع بر می‌خواست دست‌هایش را پایینتر از آنجا بالا می‌برد. مالک در «الموطأ» (۱۶۳) کتاب الصلاه، ۴- باب شروع نماز. و گفته‌‌ی ابوداود در «السنن» کتاب الصلاه، باب- شروع نماز (ح۷۴۲) است.

[۳]– بنابراین، قسمت (رفعهما دون ذلک) زیادتی در روایت امام مالک است که دیگران این اضافه را نیاورده‌اند.

[۴]– از ابن عمرس روایت است: «أن رسول الله صلی الله علیه وسلم کان یرفع یدیه حذو منکبیه إذا افتتح الصلاه، وإذا کبر للرکوع، وإذا رفع رأسه من الرکوع رفعهما کذلک أیضا) «پیامبر ج وقتی شروع به نماز می‌کرد دست‌هایش را تا مقابل شانه‌هایش بلند می‌کرد، و هنگام تکبیر گفتن برای رکوع و بلند شدن از آن نیز همین کار را انجام می‌داد». متفق علیه: بخاری (۷۳۵)، مسلم (۳۹۰)، ترمذی (۲۵۵)، نسایی (۱۲۲/۲).

[۵]– ترجمه: «هیچکدام از شما نیست که بطور کامل وضو بگیرد سپس بگوید: أشهد أن لا إله إلا الله وأن محمداً عبد الله ورسوله – گواهی می‌دهم که بجز الله معبود بر حقی نیست، و شهادت می‌دهم که محمد بنده و فرستاده اوست – مگر آنکه درهای هشتگانه بهشت به روی او باز می‌شود، و از هرکدام که بخواهد وارد می‌شود». مسلم (۲۳۴) کتاب طهارت، ۶- باب ذکر مستحب بعد از وضو.