وب سایت اختصاصی اهل سنت و جماعت ایران زمین
مطلب اول:
دلیل‌های حجت بودن فهم سلف
پس از اینکه در فصل گذشته دربارهٔ اهمیت فهم سلف سخن گفتیم و پس از بیان دلیل‌هایی که مقدم دانستن آن را بر ما واجب می‌نمود، خوب است در این فصل دلیل‌های شرعی که بیانگر ضرورت مقدم دانستن فهم سلف و مراجعه به آن هنگام اختلاف و درگیری و داور قرار دادن آن در فهم دلالت‌های نصوص و مراد الله ـ متعال ـ و رسولش، است، را با جزئیات بیان کنیم؛ که از جملهٔ این دلیل‌ها ، آنهایی است که صریح بوده و برخی دیگر این مفهوم را به ما می‌رسانند.
از جمله این دلیل‌ها:
اول: دلیل‌های قرآنی:
۱- خداوند ـ متعال ـ می‌فرماید: ﴿وَٱلسَّٰبِقُونَ ٱلۡأَوَّلُونَ مِنَ ٱلۡمُهَٰجِرِینَ وَٱلۡأَنصَارِ وَٱلَّذِینَ ٱتَّبَعُوهُم بِإِحۡسَٰنٖ رَّضِیَ ٱللَّهُ عَنۡهُمۡ وَرَضُواْ عَنۡهُ وَأَعَدَّ لَهُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِی تَحۡتَهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِینَ فِیهَآ أَبَدٗاۚ ذَٰلِکَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِیمُ﴾ [التوبه: ١٠٠] «خدا از مهاجرین و انصارِ پیشقدم پیشین، و پیروانشان در نیکویى، راضى است و آنان [نیز] از او راضیند و براى آنان باغهایى از [بهشت] آماده کرده که نهرها در دامن آن جارى است و جاودانه در آن به سر برند؛ این است کامیابى بزرگ » .
این آیه به صراحت پیروان پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار را می‌ستاید ، همان کسانی که پیشوایان و رهبران سلف صالح ـ رضی الله عنهم ـ می‌باشند.
پیروی کردن، شامل عقیده و عملی می‌شود که بر پایهٔ فهم درست بنا شده است. این مدح و ستایش، ضامن درستی آن چیزی است که آنان انجام می‌داده‌اند چنانکه مفهوم آن بیانگر باطل بودن اموری است که با آنان مخالف می‌باشد؛ بنابراین نشان می‌دهد که فهم آنها در مسائل عقیده و عمل بر کسانی که پس از آنها می‌آیند، حجت است[۱].
امام مالک ـ رحمه الله ـ در وجوب پیروی از صحابه ـ رضوان الله علیهم ـ به این آیه استناد نموده است[۲].
آیات دیگری که خداوند ـ متعال ـ در آنها صحابه ـ رضی الله عنهم ـ را ستوده است مانند این آیه بیانگر حجت بودن فهم آنها می‌باشند مانند این سخن الله ـ متعال ـ : ﴿مُّحَمَّدٞ رَّسُولُ ٱللَّهِۚ وَٱلَّذِینَ مَعَهُۥٓ أَشِدَّآءُ عَلَى ٱلۡکُفَّارِ رُحَمَآءُ بَیۡنَهُمۡۖ ..﴾ [الفتح: ٢٩] «محمّد رسول خدا و همراهانش، در برابر کفّارِ [جنگ طلب] ، محکم و نیرومند و با یکدیگر مهربانند» و این سخن خداوند ـ متعال ـ : ﴿لَّقَدۡ رَضِیَ ٱللَّهُ عَنِ ٱلۡمُؤۡمِنِینَ إِذۡ یُبَایِعُونَکَ تَحۡتَ ٱلشَّجَرَهِ﴾ [الفتح: ١٨] «خدا از مؤمنانى که در کنار آن تک درخت [در حدیبیه] با تو بیعت کردند، خشنود شد» و آیات دیگری که به پیروی از آنها فرمان می‌دهد.
«همهٔ اینها امت را از درستی روش، وضوح حجت، و فرمان به پیروی از آثار آنها، آگاه می‌سازد، اینکه فهم آنها همان فهم درست است و آنچه مخالف و در تضاد با آن باشد فهمی بیمار و بی‌اساس و نظری باطل است»[۳].
۲- خداوند ـ متعال ـ می‌فرماید: ﴿ فَإِنۡ ءَامَنُواْ بِمِثۡلِ مَآ ءَامَنتُم بِهِۦ فَقَدِ ٱهۡتَدَواْۖ وَّإِن تَوَلَّوۡاْ فَإِنَّمَا هُمۡ فِی شِقَاقٖۖ فَسَیَکۡفِیکَهُمُ ٱللَّهُۚ وَهُوَ ٱلسَّمِیعُ ٱلۡعَلِیمُ﴾ [البقره: ١٣٧] «اگر آنها نیز به آنچه شما ایمان آوردهاید ایمان آورند، هدایت شده‌اند و اگر روى برتابند، بى گمان سر ستیز دارند؛ [پایدار باش که] خدا تو را از [گزند] آنها مصون خواهد داشت؛ که او شنوایى است آگاه»
خداوند ـ متعال ـ در این آیه هدایت را وابسته به ایمانی معرفی می‌کند که همانند ایمان رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ و یارانش باشد، بنابراین ایمان ایده آل ، ایمانی است که مانند ایمان صحابه باشد[۴].
بدون شک این ایمان، نتیجه فهم تیزبین و علم درست نسبت به وحی پروردگار است، و از سویی دیگر امکان ندارد کسانی که پس از آنها می‌آیند در مقدار ایمان با آنها برابر شوند و جز برابری در کیفیت آن باقی نمی‌ماند و روش و راه و فهمی که در آیه بعدی آمده همین را اثبات می‌کند.
۳- خداوند ـ متعال ـ فرموده است: ﴿وَمَن یُشَاقِقِ ٱلرَّسُولَ مِنۢ بَعۡدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ ٱلۡهُدَىٰ وَیَتَّبِعۡ غَیۡرَ سَبِیلِ ٱلۡمُؤۡمِنِینَ نُوَلِّهِۦ مَا تَوَلَّىٰ وَنُصۡلِهِۦ جَهَنَّمَۖ وَسَآءَتۡ مَصِیرًا﴾ [النساء: ١١۵] «هرکه پس از روشن شدن راه هدایت، [باز هم] با رسول به مخالفت برخیزد و راهى جز راه مؤمنان را پیروى کند، او را به راهى که انتخاب کرده است، واگذاریم و به دوزخش درآوریم که بد سرانجامى است»
بدون تردید، سلف صالح ـ یعنی صحابه و تابعین و پیروان نیک آنها ـ شایسته‌ترین افرادی هستند که الله آنها را در اینجا مؤمن نامیده است و به کسانی که راهی غیر از راه آنان را در پیش گیرند هشدار داده است، «قطعاً الله به ایمان اصحاب پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ و پیروان نیک آنها گواهی داده است، بنابراین با علم قطعی دانسته می‌شود که آنها مراد این آیهٔ کریمه هستند»[۵].
بنابراین این آیه به پیروی از راه سلف صالح فرمان داده و کسانی را که با آنها مخالفت ورزیده و راهی غیر از راه آنان را در پیش گیرند وعدهٔ خواری و آتش داده است و می‌دانیم که «که آنها از اتفاق بر اشتباه مصون داشته شده‌اند، به خاطر گرامی‌داشت آنها و بزرگ‌داشت پیامبرشان..»[۶].
علماء از این آیه استدلال کرده‌اند که اجماع این امت حجتی قاطع[۷] بوده و از اشتباه در امان است. و این یعنی که مخالفت با فهم و نظر سلف، شکستن اجماع است؛ زیرا در صورت مخالفت، راهی دیگر پیموده شده است و حتی الله ـ متعال ـ مخالفت با پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ و پیروی از راهی جز راه مؤمنان را به یکدیگر مرتبط قرار داده است، بنابراین هر کس پس از آشکار شدن هدایت با پیامبر مخالفت کند در واقع راهی جز راه مؤمنان را در پیش گرفته ، و هر کس راهی جز راه مؤمنان را در پیش گیرد با رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ مخالفت کرده است[۸].
این آیه همچنین بیان می‌کند که پیروی از راه آنها ـ یعنی روش آنها در عقائد و اعمال ـ[۹] یکی از واجبات حتمی است و «نهی از مخالفت با راه آنها دربردارندهٔ فرمان به پیروی از راهشان است و پیروی از آنها یعنی تکیه بر آنچه آنها به آن تکیه کرده و در گفتار و کردار بر آن اتفاق نظر داشته‌اند و آشکار است که گفتار و کردار نتیجهٔ فهم است و پیروی از آنها در گفتار و اعتقاداتشان شامل پیروی از آنها در فهم‌شان می‌شود زیرا هر کس در فهم با آنها مخالفت کند حتما در گفتار و کردار نیز با آنها مخالفت خواهد کرد ..»[۱۰].
۴- این سخن خداوند ـ متعال ـ : ﴿کُنتُمۡ خَیۡرَ أُمَّهٍ أُخۡرِجَتۡ لِلنَّاسِ تَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَتَنۡهَوۡنَ عَنِ ٱلۡمُنکَرِ وَتُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِۗ﴾ [ال عمران: ١١٠] «شما نیکوترین مردمى هستید که به جهان عرضه شدید، [زیرا یکدیگر را] به رفتار شایسته فرا مىخوانید و از ناپسند باز مىدارید و به خدا ایمان دارید»
این بهتر بودن دلیلی بر درستی عقیده و عملی است که صحابه ـ رضی الله عنهم ـ بر آن بوده‌اند که ناشی از سلامت فهم آنها نسبت به الله ـ متعال ـ و رسولش ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ می‌باشد و این آیه پیش از هر کس ، خطاب به صحابه ـ رضی الله عنهم ـ می‌باشد، زیرا آنها سلف امت هستند و توصیف آنها به این برتری بیانگر درستی فهمی است که بر آن بوده‌اند و اساسی مستمر در درستی عقیده و صحت عمل‌شان و تشویق بر پیروی از آنان در این زمینه می‌باشد[۱۱].
۵- این آیه نیز مانند آیهٔ پیشین است :﴿وَکَذَٰلِکَ جَعَلۡنَٰکُمۡ أُمَّهٗ وَسَطٗا﴾ [البقره: ١۴٣] «بدین گونه شما را امّتى میانه [رو] گردانیدیم»؛ وسط یعنی : برگزیدگان و دادگران[۱۲]. این صحابه ـ رضوان الله علیهم ـ هستند که اینگونه وصف شده‌اند و کسانی که در دانش و فهم و در نتیجه در عقیده و گفتار و کردار از آنها پیروی کنند نیز در زمرهٔ آنها قرار می‌گیرند و دلالت این آیه نیز مانند آیهٔ پیشین است.
ابن قیم ـ رحمه الله ـ می‌گوید: «آنها بهترین و دادگرترین افراد امت از نظر گفتار و کردار و خواسته‌ها و اهداف هستند و به همین خاطر شایستگی این را یافته‌اند که در قیامت گواهانی برای رسولان بر امت‌هایشان باشند و الله ـ متعال ـ گواهی آنها را می‌پذیرد چرا که آنها گواهانش هستند و به همین خاطر است که آنان را ستوده و بلند آوازه و خوشنام کرده است …»[۱۳]
[۱] – تذکیر الخلف بوجوب اعتماد فهم السلف لأدله الکتاب والسنه (ص۸) للشیخ ولید بن راشد السعیدان.
[۲] – إعلام الموقعین (۴/۱۲۳). ابن قیم نیز در شش صفحه دلالت این آیه بر وجوب پیروی از آنها را شرح داده است سپس ۴۶ توجیه در استدلال بر وجوب پیروی از آنها را ذکر کرده است. إعلام الموقعین (۴/۱۲۳-۱۵۲).
[۳] – نگا: مصدر پیشین (ص۹).
[۴] – نگا: زاد المسیر (۱/۱۳۴) ، دو قول دیگر را نیز ذکر کرده است.
[۵] – مجموع الفتاوی (۴/۲)
[۶] – تفسیر ابن کثیر (۲/۳۶۵).
[۷] – تفسیر سعدی (۲/۱۶۷).
[۸] – نگا: مجموع الفتاوی (۱۹/۱۹۳-۱۹۴). و در این باره سه قول ذکر کرده و می‌گوید: «و قول سوم که قول وسط است می‌گوید که این آیه بیانگر وجوب پیروی از راه مؤمنان و حرام بودن پیمودن راهی به غیر از راه آنها می‌باشد و همچنین حرام بودن مخالفت با رسول پس از آشکار شدن هدایت».
[۹] – تفسیر ابن سعدی (۲/۱۶۵).
[۱۰] – تذکیر الخلف بوجوب اعتماد فهم السلف (ص۸). نگا: تفسیر ابن سعدی (۲/۱۶۴).
[۱۱] – نگا:مصدر پیشین (ص۸)
[۱۲] – صحیح بخاری، ح:۳۱۶۱. الوسط: العدل.
[۱۳] – إعلام الموقعین (۴/۱۳۳).