دعوت به اتباع و پیروی و رها کردن تقلید

مطلب اول: اتباع

اتباع در لغت: اتباع مصدر «اتبع الشیء و تبعه» می باشد یعنی آن چیز را دنبال کرد.[۱] چنانکه خداوند متعال از گفتگوی موسی و خضر نقل می کند که موسی علیه السلام فرمود: «هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَى أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً» (کهف: ۶۶) «موسی به او گفت: آیا از تو پیروی کنم تا از آنچه به تو آموخته شده و مایه‌ی رشد و صلاح است، به من بیاموزی؟».

و چنانکه می فرماید: «فَمَن تَبِعَ هُدَایَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ» (بقره: ۳۸) «کسانی‌ که از هدایت من پیروی کنند، نه ترسی بر آنان خواهد بود و نه غمگین خواهند شد».

و اینکه می فرماید: «فَأَتْبَعَ سَبَباً * ثُمَّ أَتْبَعَ سَبَباً» (کهف: ۸۵؛ ۸۹) «پس او (از این) اسباب (پیروی و) استفاده کرد؛ سپس از اسبابی (که در اختیارش بود) استفاده کرد».

و می فرماید: «إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَهَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ» (صافات: ۱۰) «مگر کسی‌که ناگهان چیزی را برباید، پس شهابی درخشان او را دنبال می‌کند».

و در حدیث آمده است که رسول الله  صلی الله علیه و سلم فرمودند: «مَطْلُ الْغَنِیِّ، وَإِذَا أُتْبِعَ أَحَدُکُمْ عَلَى مَلِیءٍ، فَلْیَتْبَعْ»:[۲] «اگر ثروتمندی از پرداخت وام خود تاخیر کند، مرتکب ظلم شده است و هرکس نزد پولداری حواله داده شود، به او مراجعه کند. (در پی او رود.)»

بنابراین، کلمه ی «اتباع» در معانی: پیوستن، دنبال کردن، پیروی کردن و اقتدا به کار رفته است. و نیز معانی نزدیک به این مفهوم مانند تاسی و الگو قرار دادن را در بر می گیرد. زمانی گفته می شود: «تاسی به» که از عمل وی پیروی کند و «اقتدی به» و «اتسی به» یعنی به او اقتدا کرد و همچون او شد.[۳]

اتباع در شریعت چنانکه امام احمد آن را تعریف می کند عبارت است از اینکه: انسان از آنچه از رسول خدا و اصحابش وارد شده، پیروی کند و پس از آنها در مورد پیروی از تابعین مخیر می باشد».[۴]

اما اتباع و پیروی از رسول خدا، شامل پیروی از قول و فعل و ترک رسول خدا می باشند. و پیروی از قول وابسته به مقتضای آن می باشد که شامل وجوب، ندب یا نهی می باشد. و پیروی از فعل و عمل یا ترک فعل و عملِ رسول خدا عبارت است از انجام یا ترک آن فعل به همان صورت که رسول خدا انجام داده یا ترک کرده است به این دلیل که رسول خدا چنین عمل کرده است.

ابن تیمیه رحمه الله در بیان اهمیت این امر می گوید: «پیروی این است که عملی را از هر جهت مانند عمل او انجام دهد. پس اگر عمل را به عنوان عبادت انجام داده است، در واقع برای ما باید آن را به عنوان عبادت انجام دهیم و چون آن عبادت به مکان خاص یا زمانی خاص مقید شده، ما نیز باید آن را در همان زمان یا مکان انجام دهیم. و مثال آن کسی است که قصد طواف کعبه و لمس حجر الاسود را دارد. و پشت مقام ابراهیم نماز می خواند و کسی که می خواهد پشت ستون های مسجد النبی نماز بخواند و قصد صعود به صفا و مروه و دعا و ذکر در آنجا را می کند. و نیز عرفه و مزدلفه و … از این قبیل است». (مجوع الفتاوی: ۱/۷۸)

خداوند متعال به ما دستور داده تا از رسولش پیروی کنیم و امر و نهی او را در تمام مواردی که برای ما روایت شده، جامه عمل بپوشانیم. خداوند متعال می فرماید: «وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ» (حشر: ۷) « چیزهائی را که پیامبر برای شما آورده است اجراء کنید و از چیزهائی که شما را از آن بازداشته است، دست بکشید. از الله بترسید که خداوند عقوبت سختی دارد».

ابن کثیر رحمه الله می گوید: «یعنی هر آنچه شما را بدان امر کرد، انجام دهید و هرگاه شما را از چیزی نهی کرد، از آن پرهیز کنید. چرا که رسول خدا تنها به خیر و خوبی امر می کند و فقط از شر و بدی نهی می کند».[۵]

 

[۱] – نگا: النهایه، ابن اثیر: ۱/۱۷۹، الراغب: ۷۲

[۲] – بخاری: ۲۱۲۵؛ مسلم: ۲۹۲۴

[۳] – نگا: لسان العرب، ماده «اسا»: ۴/۳۴-۳۶

[۴] – اضواء البیان: ۷/۵۴۸؛ مخیر بودن در پیروی از دیدگاه تابعین زمانی است که در مساله ای اختلاف داشته باشند اما چون در مساله ای اتفاق نظر داشته باشند، پیروی از قول و دیدگاه آنان مشخص و واضح و لازم است.

[۵] – تفسیر ابن کثیر: ۴/۳۳۶