حلیل تطبیقی نقش و عملکرد مساجد صدر اسلام و مساجد امروزی ( با تأکید بر بعد معنوی مساجد )(۱)

نویسنده: علی شعاع برآبادی
مقدمه
در این تحقیق به بررسی نقش و کارکرد مساجد در قرون اولیه اسلامی و مقایسه آن با کارکرد مساجد امروزی و با تأکید بر بعد معنوی آن پرداخته شده است. نخستین مسجدی که سنگ بنایش توسط پیامبر   و پس از مهاجرت ایشان از مکه به مدینه ، بنا نهاده شد، مسجد قبا  بود.  مساجد از همان ابتدا تا به امروز به عنوان عبادتگاه مسلمین در سراسر کره خاکی شناخته می‌شوند؛ با این حال کارکرد مسجد در ابتدای اسلام تنها نماز خواندن نبوده بلکه نهادی قدرتمند و پرکارکرد محسوب می‌شده که مسلمین برای پیگیری بسیاری از امورشان به این نهاد مراجعه می‌کردند و اتفاقاً همین مسئله باعث می‌شده مردم احساس نیاز بیشتری به مساجد داشته باشند و صرفاً ساعتی از روز را به قصد نماز جماعت در مسجد نگذرانند. امکان اسکان بسیاری از اشخاص ابن‌سبیل، بی‌خانمان … و یا وجود امکانی برای یافتن سرپناهی برای این گروه‌ها، امکان دریافت کمک‌های مالی از خیرین بدون تشریفات آنچنانی و حل اختلافات جدی در کنار پیگیری و برقراری رویدادهای مذهبی، جزو حداقل اتفاق‌هایی بود که در گذشته در مساجد رخ می‌داد و کارکردهای چندگانه فرهنگی و اجتماعی برای این نهاد ایجاد کرده بود.
این وضعیت تا قرون دوم و سوم هجری استمرار داشت اما با شکل‌گیری نهادهای نوین و ساختارهای اداری و سازمانی که متولی هریک از این امور بودند، مساجد تنها به محلی برای سجده رو به خدا باقی ماندند و در دورانی که سرعت مانع از استفاده به موقع از بسیاری ظرفیت‌ها می‌شود، بسیاری از مردم نیز از ثواب نماز جماعت گذشتند و این گونه است که اکثر همین مساجد کنونی جهان اسلام نیز بسیار خلوت شده‌اند و با گذشت زمان و فاصله گرفتن از صدر اسلام، علاوه بر کاهش نقش و کارکرد مساجد، بعد معنوی آن نیز در مقابل بعد مادی و کالبدی-فیزیکی رو به افول نهاده است.

منزلت مسجد در اسلام
مسجد در اسلام منزلت عظیمی دارد چنان که در قرآن کریم و در سنت پیامبر    به آن تأکید زیادی شده است. نمونه هایی از آیات و احادیث در مورد مسجد را در ذیل آورده ایم:
الف- قرآن کریم :
۱  انما یعمر مساجد الله من آمن بالله والیوم الآخر …  همان کسانی مساجد خدا را عمارت می کنند(می سازند) که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند … (سوره توبه، آیه ۱۸).
۲  … و مساجد یذکر الله فیها کثیرا…. و مساجدی که یاد خدا بسیار در آن برده می شود …. (سوره حج، آیه ۴۰ ).
۳  و ان المساجد لله …. و مسجدها از آن (عبادت) خداست … (سوره جن، آیه ۱۸ ).
۴  … عاکفون فی المساجد …. در حالی که اعتکاف کرده اید در مساجد … (سوره بقره، آیه ۱۸۷ ).
۵  و من اظلم ممن منع مساجد الله ان یذکر فیها اسمه …. کیست ستمکارتر از آنکه نگذاشت نام خدا در مسجدهای خدا برده شود … (سوره بقره، آیه ۱۱۴ ).
در این آیات بر نقش افراد با ایمان در ساختن مساجد، تأکید شده است. یعنی کسانی مساجد را
می سازند که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند،… و مساجد را مخصوص عبادت الله ( و اطاعت دستورات پیامبر جهت کلیه اموری که به آنها واگذار می شود، در جهت پیشبرد اهداف دین؛ که همگی اینها اطاعت و عبادت الله هستند) و ذکر و یاد او قرار می دهند،… و هدفی جز رضایت خداوند (بعد معنوی نه مادی) ندارند.
ب- سنت پیامبر
رسول اکرم می فرمایند: « أَحَبُّ الْبِلاَدِ إِلَى اللَّهِ مَسَاجِدُهَا» «صحیح مسلم:۳/ ۴۷۴ ح ۶۷۱ )(محبوب-ترین مکان¬ها در نزد الله متعال مساجد است). مسجد، قلعه ایمان ، حصن فضیلت، محراب عبادت، مدرسه علم، سازنده روح و جسم، خانه متقیان، مکان اجتماع روزانه مسلمانان، مرکز کنفرانس¬ها، مشاورت¬ها و مناصحت¬ها است. جایگاهی است که مردم در آن یکدیگر را می¬شناسند و با یکدیگر انس می¬گیرند و در امور خیر با یکدیگر همکاری و تعاون دارند. مسجد اولین مکانی بود که پیامبر پس از سفر بدان قدم می-گذاشت و این بهترین دلیل بر اهمیت آن است؛ کعب بن مالک می¬گوید: پیامبر اکرم هر گاه از سفر می-آمد، ابتدا به مسجد می¬رفت و در آن نماز می¬گزارد.( صحیح البخاری ۱/ ۶۹۴).
امروزه مسلمانان در ساخت مساجد، دچار افراط و تفریط شده¬اند. تفریطشان در این است که در بسیاری از مکان¬ها و محلات در عالم اسلامی حتی یک مسجد یافت نمی¬شود در حالی که اماکن لهو و لعب در هر مکانی گسترده ¬است. و اما افراط آنها از آن جهت است که در ساخت مسجد ، مبالغ هنگفتی جهت تزیین مسجد صرف می¬شود به حدی که تشابه آن به موزه بیشتر است تا مسجد. بسیاری از مساجد رمزی برای اسراف و تبذیر گردیده است؛ … در اوایل … مسجد بر دیگر نیایشگاهها، همان برتری را داشته که اسلام بر دیگر کیشها. (پیرنیا، محمدکریم، ۱۳۷۱: ۳۷).
برای هر فرد مسلمان در هر نقطه¬ای که باشد، مسجد از مفهوم خاصی برخوردار است. هر فرد، حداقل طی پنج نوبت در طول شبانه روز از محل سکونت خویش، ذهن و روح خود را متوجه خدا ساخته و در صورت عدم حضور در مسجد جهت ادای فریضه نماز، هم¬راستا با موقعیت جغرافیایی مسجد که در مسیر قبله بنا گردیده است، قرار می¬گیرد. (وارثی، ۱۳۸۷، ۴۷۵ – ۴۷۶).
      اهمیت مسجد در نقش آن در حفاظت از ایمان مسلمین آشکار می¬گردد و این مسأله اساسی بود که رسول اکرم  سعی داشت تا ایمان بالله را در قلوب صحابه در مکه و در قلوب انصار در دو بیعت عقبه بکارد  و مسجد چنان که از اسم آن پیداست؛ یعنی مکان سجود برای خداوند و اطاعت کامل و مطلق از اوامرش. (جوان آراسته، بی¬تا:۱۳۹). اگر مسجد در معنویات فرد مسلمان ، تأثیر گذار نباشد، نقش بزرگی از نقش¬های مسجد، ضایع گردیده است .
      نماز جماعت که در واقع بیانگر بروز و ظهور همگانی عبادت، تجلی دین در سطح جامعه، همیاری برای انجام کارهای نیک و دوری از گناهان، هویت یافتن جامعه اسلامی، آگاهی بیشتر مردم از احوال یکدیگر، ایجاد الفت و محبت و ارتباط بین مسلمین و ….است در مکان مقدس مسجد ادا می¬شود. در قرآن امر به نماز جماعت شده¬است: {وَأَقِیمُوا الصَّلَاهَ وَآتُوا الزَّکَاهَ وَارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ} [البقره: ۴۳](و نماز را به پای دارید و زکات را بپردازید و همراه رکوع¬کنندگان، رکوع کنید.)
نماز جماعت، سنت پیامبر شمرده¬شده که اگر فرد مسلمان، بدون عذر آن را ترک کند، به نماز واقعی، دست نمی¬یابد. ادای عبادت در مسجد، سبب ورود فرد مسلمان در بهشت می¬شود؛ رسول اکرم  می-فرماید: « مَنْ غَدَا إِلَى الْمَسْجِدِ وَرَاحَ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُ نُزُلَهُ مِنَ الْجَنَّهِ کُلَّمَا غَدَا أَوْ رَاحَ »(بخاری، ۱۴۲۱: ۲/ ۱۹۳)( هر کس به مسجد رفت و آمد کند، خداوند برای هر رفت و برگشت او، ضیافتی در بهشت تدارک می¬بیند.)
امروزه بسیاری از مساجد وجود دارد که غیر فعال بوده و جایگاه واقعی خود را در میان امت اسلامی نیافته است. در بساری از محلات،  نقش مسجد به ادای نماز منحصر می¬شود و مسجد، بعد از ادای نماز بلافاصله بسته می¬شود. اهمیت مسجد در واقع بیشتر از آن است. ارزش مسجد نه به حجم و شکلش است و نه به زینت و زیور آن. همه اینها، ظواهری است که ارزشی واقعی ندارد. مسجد مکانی است که آدمی را به آخرت، ترغیب کند و از دنیا و زیورهای آن جدا سازد و پرداختن بیش از حد به ظواهر دنیوی، با این امر منافات دارد
    امروزه آنچه بیشتر از همه، اهمیت دارد، عمران و آبادانی معنوی مساجد است و نه شکل ظاهری آن. باید به ساختن افرادی که اهل مسجد و حافظان دین باشند، اهمیت داده شود تا اینکه اموالی، بدون ضرورت برای زینت ظاهری مسجد، تلف کنیم، اموالی که می¬شود در جایی دیگر در مصالح اسلام و مسلمین، به کار آید. مسجد باید کانونی باشد برای هر گونه حرکت و جنبش سازنده در راستای آگاهی و بیداری جامعه و آماده ساختن جوانان برای دفاع از ارزش¬های اسلامی؛ چنانکه وظیفه مسجد در صدر اسلام همین بود. به همین جهت است که خداوند در سوره توبه آیه ۱۸، از ویژگی¬های آبادکنندگان مساجد را ایمان ذکر کرده تا مسجد، قادر به ایفای نقش¬های خود باشد.
متأسفانه امروزه نقش ایمان واقعی در میان مسلمانان کمرنگ شده و این امر نشانه های خود را از لحظه شروع ساخت کالبد مسجد تا برگزاری نمازهای یومیه نمایان می سازد.   ذکر چند مثال عینی و مصداقی ما را به فهم آسانتر مطلب کمک می کند:
از لحظه شروع فکر کردن در مورد اینکه در فلان محله نیاز به ساخت مسجد هست، صحبت هایی علیه بانی یا بانیان این فکر آغاز می شود … هیئت امنای یکم با کار و کوشش فراوان و آوردن مصالح ساختمانی و تأمین نیروی انسانی قصد یکه تازی و عدم مشورت با مردم و سایر هیئت امنا را دارد. هیئت امنای دوم یا سوم و… در کار او سنگ اندازی می کنند … اگر برای خدا واقعاً کار می کنید، چه زید و چه عمرو، بگذارید خانه خدا ساخته شود.
در گذشته متولیان امور مساجد، انسانهایی ایثارگر، مخلص و فداکار بودند که با وقت و جان و مال خود، صرفاً برای رضای خدا درب مسجد را باز می کردند، اذان می گفتند، جارو می زدند ، فرزندان مسلمین را تعلیم می دادند، امامت مردم را بر عهده داشتند، و… و از کسی هیچ گونه چشم داشتی نداشتند، کمک خرجی به آنها می رسید، فبها، و اگر هم نمی رسید، خدا را همیشه به یاد داشتند و قناعت می کردند. امروزه درب مساجد موقع اذان باز می شود و با رفتن آخرین نفر (احتمالاً پیرترین آنها) بسته می شود. اگر کسی شروع به جارو زدن می کند، دقیقاً پنج دقیقه مانده به نماز این کار را می کند، تا همه مقتدی ها جمع شوند و او را ببینند!! به امام مسجد، ماه اول که بگذرد، اگر ماه دوم حقوقش!!! را ندهی برای مردم امامت نمی کند. مکاتب و تعلیم فرزندان مسلمین را باید خودشان شخصاً برعهده بگیرند مبادا جوان دیگری یک آیه قرآن و یا حدیثی به مردم آموزش دهد، اگر برای خدا کار می کنیم؛ نتیجه مهم است که چه زید و چه بکر، فلان کار را بر عهده گرفت و به سرانجام رساند بدون آنکه نام ما و نقش ما در میان باشد؛ اگر به این مرحله رسیدیم، نقش ایمان در وجود ما قوت می گیرد و الا باید فکر دیگری برای خودمان و افکارمان داشته باشیم.