توضیح و ارشاد رسول الله در مورد بهترین منهج در مورد علم الهی (۲)

اما برخی بر این جواب اعتراض کردند زیرا راه برهان و دلیل را از استعاذه بهتر و برتر دانسته است درحالی­که استعاذه کامل­تر و قوی­تر است و اینکه الله متعال وسواس را از قلب بیرون کند، کامل­تر است تا اینکه انسان خود این کار را بکند.[۱]

دیدگاه ابن تیمیه این است که هر دو پاسخ از چندین جهت و به چند سبب اشتباه است.[۲]

اول: انسان حادث است یعنی زمانی نبوده و بعد به وجود آمده است و الله متعال علوم بدیهی و ابتدایی را در قلب وی جا داده است و هدف برهان و دلیل نیز رسیدن به آن است.

این حالت انسانی است که از نظر جسمی و ذهنی سالم است و راه­های برهان، استدلال و رای و نظر را به کار می­گیرد اما انسانی که دچار مریضی­های جسمی و روانی شده است و از فهم و دانش علوم بدیهی ابتدایی عاجز و ناتوان است، باید با دارو: دعا و مانند آن درمان شود.

بنا بر نظر ابن تیمیه، وسوسه و شبهه در علوم ضروری، با دلیل و برهان برطرف نمی­شود بلکه بالعکس هرقدر انسان فکر کند، شبهات بیشتر در قلب او نقش می­بندد و گاه چنان بر وی غلبه می­کند که دفع آن ناتوان می­شود. و این با پناه بردن به الله متعال برطرف می­شود. زیرا الله متعال کسی است که بنده خود را از شبهات گمراه­کننده و شهوات تحریک کننده پناه داده و نجات می­دهد.

به همین سبب بنده­اش را امر کرده تا در هر نماز از پروردگار خود هدایت بخواهد و بگوید: «اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ * صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ»: « ما را به راه راست هدایت کن. راه کسانی‌که بر آنان نعمت دادی؛ نه خشم گرفتگان بر آن‌ها و نه گمراهان.» (فاتحه: ۷و۶)

در حدیثی قدسی از پیامبر اسلام آمده است که از پروردگار خویش روایت کرده­اند که می­فرماید: «یَا عِبَادِی کُلُّکُمْ ضَالٌّ إِلَّا مَنْ هَدَیْتُهُ، فَاسْتَهْدُونِی أَهْدِکُمْ»: «ای بندگان من، همگی شما گمراهید جز آن کس که من هدایتش کنم. پس از من هدایت بخواهید تا هدایت­تان کنم» و الله متعال می­فرماید: «فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ»: «پس هنگامی‌که قرآن می‌خوانی، از (شر) شیطان رانده شده، به الله پناه ببر.» (نحل: ۹۸)

در جایی دیگر می­فرماید: «وَإِمَّا یَنزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»: «و اگر از سوی شیطان وسوسه‌ای به تو رسد، به الله پناه ببر، بی‌گمان او شنوای داناست.» (اعراف: ۲۰۰)

و یکی از قسم­های پیامبر به این صورت بود: «لا و مقلب القلوب» (نه قسم به ذاتی که قلب­ها را دگرگون می­کند.» و بسیار می­گفت: «وَالَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ»: «قسم به ذاتی که جان محمد در دست اوست.»

[۱] – ابن تیمیه «درء تعارض العقل و النقل» ج ۳، ص ۳۰۸ تحقیق دکتر محمد رشاد سالم توسط دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود به چاپ رسید ۱۴۰۱هـ ۱۹۸۱ م

[۲] – رک: منبع سابق، ص ۱۱۷- ۱۱۸ و همچنین ۲۰۶ تا ۳۱۸