تشبیه و تعطیل

 در واقع تشبیه مذهب مشبهه و تعطیل مذهب مؤوله[۱] (تأویل کنندگان) است اما سلف به معانی حقیقی صفات الله با پاک دانستن او تعالی از مشابهت به حوادث، معتقدند و آیه‌ی قرآن در این باره تصریح دارد آن جا که می‌‌‌‌‌‌فرماید: «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ»: (هیچ چیز مانند او تعالی نیست و او شنوا و بیناست).«شوری ۱۱»

این که می‌‌‌‌‌‌گوید: «هیچ چیز مانند او نیست» منزه دانستن او تعالی است که عده‌ای برای رسیدن به این هدف صفات پروردگار را برای بندگانش رد و تعطیل کردند، در حالی که خداوند خودش را در برخی آیات توصیف کرده و پیامبر او تعالی را در برخی احادیث توصیف کرده است. اما خلف مفاهیم این آیات را به این صورت رد کرده‌اند که آن‌ها را از معانی ظاهری‌‌شان بیرون نمودند و چنین پنداشته‌اند که این کارشان منزه دانستن خداوند از تشبیه است در نتیجه با آیات الهی مخالفت کردند و با سلف صالح که این را به همان معانی ظاهری و معروف در زبان عربی قبول داشتند و خداوند متعال را از مشابهت با مخلوقات منزه می‌‌‌‌‌‌دانستند، مخالفت کردند.

[۱] – درباره‌ی این که شیخ می‌‌‌‌‌‌گوید: تشبیه مذهب مشبهه و تعطیل مذهب مؤوله است باید بگویم: تشبیه یعنی مشابه دانستن پروردگار به کسی از مخلوقاتش یا مشابه دانستن یکی از صفات او تعالی به یکی از صفات مخلوقات یا هر چیزی که تازه پدید می‌‌‌‌‌‌آید مانند این که بگویند دست او تعالی مانند فلان دست است و پای او مانند: پای ماست و بینایی او مانند: بینایی ما است و مانند: این‌ها. اما این که اسم صفات خداوند همان اسم صفات مخلوقات را داشته باشد ایجاب‌‌ نمی‌‌‌‌‌‌کند که مشابه باشد و مشابهت با یکی بودن اسم‌ها نیست، بلکه تنها اسم نفس با نام نفس انسان که خداوند او را نفسی جان دار نامیده یکی است و دیگر اسم‌هایی که خداوند مخلوقات خود را با آن‌ها نام گزاری کرده است به همین صورت به صورت عاریه برای مخلوقات خود گذاشته تا بندگانش آن‌ها را بشناسند. (الحجه فی بیان المحجه ابوالقاسم اصفهانی۹۳/۱) اما مقتضای تعطیل نفی صفات است و اگر فرد یا تاویل صفات را رد کند نوع خفیف‌تری از نفس است که ایجاب می‌‌‌‌‌‌کند معنای مورد نظر را از معنای ظاهری و آشکار به معنای دیگر و دور از معنای اصلی تغییر دهد. پس به این ترتیب تأویل یکی از شاخه‌های تعطیل است همان‌طور که اشاعره و معتزله شاخه‌هایی از گروه جهمیه هستند. چرا که همه‌ی‌شان با تفاوت در مراتب نفی، صفات را نفی می‌‌‌‌‌‌کند. اما مشبه در اثبات صفات مبالغه کرده‌‌‌اند تا جایی که از معنای آشکار مورد نظر فراتر رفته‌‌‌اند و به تشبیه نکوهیده‌ی ممنوع گرفتار شدند. اما سلف گروه میانه‌ی بین همه‌ی این‌هاست، چون آنچه در قرآن و سنت در این باره آمده با شناختی که از حقیقت معانی آن‌ها دارند ثابت می‌‌‌‌‌‌دانند و کیفیت آن‌ها را به خداوند واگذار می‌‌‌‌‌‌کنند و او تعالی را شبیه و مانند پاک می‌‌‌‌‌‌دانند و از تأویل و تعطیل خودداری می‌‌‌‌‌‌کنند.