پس از شهادت عثمان رضیاللهعنه فرقههای مختلف یکی پس از دیگری ظهور کردند و پس از شهادت ایشان پیامدهای متعدد، حوادث و رویدادهای بسیاری به وقوع پیوست. زمانیکه صحابه با علی رضیاللهعنه بیعت کردند، معاویه ابتدا تقاضای قصاص قاتلان عثمان را کرد، سپس جنگی میان این دو گروه به وقوع پیوست و داوری و تحکیم به عنوان وسیلهای برای پرکردن شکاف به میان آمد و یاران علی بر تحکیم پافشاری کردند به رغم اینکه علی مخالف این جریان بود، زیرا این جریان بسیار به گروه مقابل نزدیک بود.
وقتی علی از روی کراهت، از آنها اطاعت کرد پیروان او بازگشته و گفتند: «لاحکم الالله» حکم فقط از آن الله است. و بر او خروج کرده و او را کافر دانستند. نتیجهی این جریان، تقسیم شدن مسلمانان به سه گروه بود، گروهی پیرو علی و گروهی پیرو معاویه و گروه سومی که از وارد شدن به این اختلاف و درگیری سر باز زدند. به این ترتیب، تشیع در ابتدا برای تایید و همراهی علی ظهور کرد و به هنگام شهادت حسین بن علی در کربلا تبدیل به عقیدهای کلامی شد.
ابن تیمیه مهمترین عقاید فرقههایی که پس از شهادت عثمان به وجود آمد، به طور خلاصه آورده است. به این ترتیب که اصل مذهب خوارج، بزرگداشت قرآن و درخواست پیروی از آن است. اما با وجود این بر سنت و جماعت خروج کردند و از نظر آنها نباید از سنتهایی که به نظر آنها مخالف با قرآن است، پیروی کرد مانند، رجم، نصاب سرقت؛ و جایز میدانند که رسول الله ظالم باشد و عثمان و علی و دوستداران آنها را تکفیر میکنند چون آنها (به نظر خوارج) به غیرما انزل الله حکم کردهاند و این مخالف با دستورات قرآن است و هرکس با قرآن مخالفت کند کافر میشود.
در برابر این گروه، شیعه ظهور کرد، آنها معتقد به عصمت ائمه و علم و آگاهی آنها بر همه چیز بودند و در تمام آنچه پیامبران آوردهاند، به ائمه رجوع کرده و تنها سخن کسانی را که از دیدگاه آنها معصوماند، قبول دارند و به قرآن و سنت مراجعه نمیکنند.
اما قدریه بر باب تقدیر، موضع باطلی گرفته و به دو گروه تقسیم شدند: گروهی شرع را برتر و غالب میدانستند و تقدیر یا قسمتهایی از آنرا دروغ میدانستند و نفی میکردند و تقدیر و خواست او تعالی را نفی میکردند. گروهی دیگر تقدیر را غالب دانستند و شریعت و یا حقانیت آنرا در باطن نفی میکردند و می گفتند: «هیچ فرقی میان اوامر و نواهی الله متعال و میان دوستان و دشمنان نیست» و حکمت و خواست الله متعال را نفی میکردند.[۱]
از دیدگاه شیخ الاسلام، اکثر فرقههای کلامی باطل را با باطل و بدعت را با بدعت روایت میکنند. در ادامه نگاهی به دیدگاههای این فرقهها خواهیم انداخت و در مورد انحراف آنها از روش جماعت مسلمانان مطابق دیدگاه و نظرات شیخ الاسلام ابن تیمیه سخن خواهیم گفت.
[۱] – ابن تیمیه: مجموع الفتاوی، ج ۱۳، ص ۲۰۸- ۲۱۳