وب سایت اختصاصی اهل سنت و جماعت ایران زمین
جواب : الحمد لله رب العالمین و الصلاه و السلام علی رسوله الأمین و علی آله و صحبه أجمعین . أما بعد :
در پاسخ به سؤال شما عرض مینمایم : هرچند که ظاهراً در میان أهل علم اختلافاتی در جواز یا استحباب این موضوع وجود دارد ، و بعضی از علماء آن را مکروه میدانند ، اما قول صحیح و راجح در این زمینه ( که قول اکثریت قریب به اتفاق علماء أمت نیز میباشد ) ، قول به جواز و بلکه استحباب دعاء نمودن فرد نمازگذار ، بعد از نمازها و رفع الیدین برای آن میباشد.
قال الامام النووی رحمه الله : « اتفق الشافعی والاصحاب وغیرهم رحمهم الله علی انه یستحب ذکر الله تعالى بعد السلام ویستحب ذلک للامام والمأموم والمنفرد والرجل والمرأه والمسافر وغیره ویستحب أن یدعو أیضاً بعد السلام بالاتفاق… قد ذکرنا استحباب الذکر والدعاء للامام والمأموم والمنفرد وهو مستحب عقب کل الصلوات بلا خلاف ». ( المجموع شرح المهذب ۳ / ۳۲۲ – ۳۲۵ ).
ترجمه :
امام نووی رحمه الله میفرماید : « شافعی و اصحاب مذهب ( شافعی ) و غیر آنها – رحمهم الله – بر مستحب بودن ذکر الله تعالی بعد از نماز ، اتفاق نظر دارند ، و این عمل ، برای امام و مأموم و منفرد (= کسی که به تنهایی نماز میخواند ) و مرد و زن و مسافر و غیره تفاوتی نداشته و برای همه ، مستحب است. و همچنین 👈به اتفاق (علماء ) مستحب است که – نمازگذار – بعد از سلام دادن از نماز ، دعاء نماید …بتأکید مستحب بودن ذکر و دعاء برای امام و مأموم و منفرد را ذکر نمودیم ، و این کار بعد از جمیع نمازها ، مستحب بوده و در این موضوع اختلافی وجود ندارد ».
امام ابن حجر عسقلانی رحمه الله نیز در فتح الباری شرح صحیح البخاری ( ۱۱ / ۱۳۳) ، در باب ( الدعاء بعد الصلاه ) ، به بیان ادله ی استحباب دعاء بعد از نمازها و بلند گردانیدن دستها برای دعاء در آن حالت پرداخته ، و بر آراء کسانی که دعاء نمودن بعد از نماز را غیر مستحب میپندارند ، رد داده است.
همچنین در ( الموسوعه الفقهیه الکویتیه ۳۹ / ۲۲۷ ) اینگونه آمده است : « ذَهَبَ جُمْهُورُ الْفُقَهَاءِ إِلَى أَنَّ مَا بَعْدَ الصَّلاَهِ الْمَفْرُوضَهِ مَوْطِنٌ مِنْ مَوَاطِنِ إِجَابَهِ الدُّعَاءِ ».
ترجمه : « جمهور فقهاء بر این رأی هستند که بعد از نمازهای فرض ، محلی از محلهای اجابت دعاء میباشد ». یعنی جمهور فقهاء ، دعاء بعد از نمازها را مستحب میدانند.
و نیز یک نفر از طلاب علم معاصرین ، بنام دکتور : عبد الله بن سعاف اللحیانی ، در تحقیق جامعی ، تحت عنوان « الدعاء بعد المکتوبه على ضوء السنه المطهره ». جمیع آراء و اقوال و احادیث موجود در این باب را آورده و با استناد به احادیث صحیح نبوی ، مستحب و مشروع بودن دعاء بعد از نمازهای فرض را اثبات نموده است ، که علاقمندان میتوانند جهت کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه ، به این کتاب مراجعه نمایند .
همچنین علامه ابن قیم الجوزی رحمه الله که – همچون استادش شیخ الاسلام ابن تیمیه – قائل به عدم استحباب رفع الیدین و دعاء – بلافاصله بعد از سلام دادن نماز فرض – است ، خود ایشان بعد از ذکر این رأیش ، میفرماید : « ها هنا نکته لطیفه، وهو أن المصلی إذا فرغ من صلاته، وذکر الله وهلَّله وسبَّحه وَحَمِدَه وکبَّره بالأذکار المشروعه عقیب الصلاه، استحب له أن یُصلی على النبیَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ بعد ذلک، ویدعو بما شاء، ویکون دعاؤه عقیبَ هذه العباده الثانیه، لا لکونه دبر الصلاه، فإن کل من ذکر الله، وَحَمِدَه، وأثنى علیه، وصلى على رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ استحب له الدعاءُ عقیبَ ذلک ». ( زاد امعاد ۱ / ۲۵۸ )
ترجمه :
«نکته ا ی دقیق و لطیف هست که باید به آن اشاره نمایم و آن این است که : نمازگذار وقتی از نمازش فارغ شده و ذکر الله متعال نموده و با اذکار مشروع بعد از نماز ، الله متعال را تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل نمود،برای او مستحب است که بعد از آن ، بر پیامبر صلی الله علیه و سلم ، صلوات و درود فرستاده، و با هر دعائی که میخواهد ، دعاء نماید ، و در این حالت ، این دعایش بعد از این عبادت دوم (= ذکر و تسبیح و… ) است، نه به این خاطر که بعد از نماز است ، چراکه هر کسی خداوند را ذکر و حمد و ثناء نموده و بر رسول الله صلی الله علیه و سلم درود و صلوات فرستاد ، مستحب است که بعد از آن دعاء نماید ».
خوب این کلام ابن القیم رحمه الله ، همان چیزی است که سائر علمای قائل به استحباب دعاء بعد از نماز ، آن را میگویند ( یعنی دعاء ، در پایان ادعیه و اذکار سنت بعد از نماز ) ، لذا : ظاهراً – در نهایت – اختلافی در میان این دو دسته از علماء در مورد استحباب دعاء بعد از نماز فرض ، به همراه اذکار و ادعیه ی مشهور بعد از نماز ، وجود ندارد . ولله الحمد و المنه .
لازم به ذکر است که : دست بلند گردانیدن برای دعاء ، بعد از نمازها ، کاری مشروع و مندوب بوده و هیچ اشکال شرعی ای در آن وجود نداشته ، بلکه یکی از آداب و اسباب شرعی قبول شدن دعاء میباشد. ( به شرطی که این کار را، به عنوان سنتی ثابت و همیشگی که از پیامبر صلی الله علیه و سلم به صورت دائم و همیشگی ، به اثبات رسیده باشد ، تلقی ننماییم ، بلکه آن را بر اساس عمومات وارده در مستحب بودن رفع الیدین برای دعاء ، جائز و بلا اشکال بدانیم و اینکه ، این عمل بصورتی تلقی نگردد که اگر شخص یا اشخاصی ، بعد از نماز ، دعاء و رفع الیدین برای دعاء انجام ندادند ، گمان شود که آنها أمری واجب یا سنتی مؤکد را ترک نموده اند ، و در نتیجه بخاطر این موضوع نزاع و جدال به راه انداخته شود!!!). هر چند که با توجه به موقعیت مناسبی که برای قبولی دعاء بعد از نمازها موجود است ، توصیه میشود که تا میتوانیم از بلند گردانیدن دستها و دعای خیر برای خود و مسلمانان ، بعد از نمازهایمان ، غافل نگردیم . ( امام الشوکانی رحمه الله نیز در کتابش « تحفه الذاکرین ص ۶۶ » ، اهمیت و شرف زمان بعد از نماز و مقبول بودن دعاء در آن حالت و عدم غفلت از ذکر و دعاء در آن حالت را متذکر شده است ).
قال رسول الله صلى الله علیه وسلم :« إن الله حیی کریم یستحی إذا رفع الرجل إلیه یدیه أن یردهما صفرا خائبتین». ( رواه الترمذی فی سننه برقم ۳۴۷۹ ، و صححه الالبانی ).
ترجمه : « بتأکید ، الله متعال صاحب حیا و کرم است ، و او سبحانه ، حیا و شرم میکند از اینکه بنده ای از بندگانش ، دستان نیاز را به سویش بلند گرداند و او آنها را خالی و بدون هیچ عطائی بازگرداند».
همچنین مراجعه نمایید به کلام علامه المبارکفوری رحمه الله در ( تحفه الأحوذی بشرح جامع الترمذی ۲/ ۱۶۸ – ۱۷۳ ) ، که توضیح کافی و شافی در این زمینه داده ، و نهایتاً قول به راجح بودن جواز دعاء و رفع الیدین بعد از نمازهای ، داده است.
و نیز به فتاوای ( اللجنه الدائمه للبحوث العلمیه والإفتاء ، ج ۲۸ ، ص ۲۱۹ ، سؤال ۱۵۳۹۱ ) ، مراجعه نمایید .که دعای فردی بعد از نمازها را جائز میداند .( هر چند که دعای دسته جمعی بعد از نمازها را بدعت میداند ).
لازم به ذکر است : آنچه که برخی از علماء کبار و کرام ( همچون امام ابو اسحاق الشاطبی رحمه الله و … ) ، در ممنوع بودن دعای دسته جمعی بعد از نمازها بیانش نموده اند ، صورتش اینگونه است که : ۱- مثلاً بعد از نمازها ، امام یا یک نفر دیگر از مأمومین ، – بمانند دعای قنوت داخل نماز – دعاء نماید و دیگران همگی بر دعا های او آمین نمایند.
و ۲- آن را مقید به همیشگی بودن آن نموده اند ، و گرنه خود این علماء بزرگوار نیز ، قائل به جواز این صورت از دعاء برای حالات بخصوص ، همچون تعلیم مأمومین و… ( و نه همیشگی ) میباشند .
هرچند که خود این صورت از دعاء نیز در نزد گروه دیگری از علماء اهل سنت و اهل حدیث ، جایز و بلا اشکال میباشد.
یعنی این موضوع از مسائل فروعی و اختلافی در میان علماء اهل سنت و اهل حدیث میباشد.
علامه المبارکفوری رحمه الله در این زمینه میفرماید : « اعْلَمْ أَنَّ عُلَمَاءَ أَهْلِ الْحَدِیثِ قَدِ اخْتَلَفُوا فِی هَذَا الزَّمَانِ فِی أَنَّ الْإِمَامَ إِذَا انْصَرَفَ مِنَ الصَّلَاهِ الْمَکْتُوبَهِ هَلْ یَجُوزُ لَهُ أَنْ یَدْعُوَ رَافِعًا یَدَیْهِ وَیُؤَمِّنَ مَنْ خَلْفَهُ مِنَ الْمَأْمُومِینَ رَافِعِی أَیْدِیَهُمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ بِالْجَوَازِ وَقَالَ بَعْضُهُمْ بِعَدَمِ جَوَازِهِ ظَنًّا مِنْهُمْ أَنَّهُ بِدْعَهٌ ». ( تحفه الأحوذی ۲ / ۱۶۸ ).
ترجمه :
» بدان که علماء اهل حدیث در زمانه ما، در این موضوع اختلاف نظر دارند که ، امام جماعت هنگامی که از نماز واجب سلام میدهد ، آیا جایز است که دستانش را بلند گردانیده و دعاء نماید و کسانی از مأمومین که پشت سرش هستند نیز دستانشان را بلند کرده و بر دعاهای امام ، آمین گویند یا نه ؟ پس بعضی از علماء اهل حدیث قول به جواز این عمل داده ، و بعضی دیگر از آنها نیز، به گمان اینکه این عمل بدعت میباشد ، قول به عدم جواز آن داده اند».
لذا مادامی که این موضوع (= دعای دسته جمعی بعد از نماز ، با آن شکل خاصی که ذکرش گذشت ) در میان علماء کرام اهل سنت ، محل خلاف و اجتهاد است ، نبایست در انکار بر رأی مخالف ، طوری عمل نمود که طرف مخالف را متهم به انحراف و ضلالت و بدعت و… نموده و سببی برای ایجاد تفرقه و نزاع بی مورد در میان امت اسلام گردیم. و در کل در مسیر اصلاح و انکار منکرات ، بایستی مسائل مذکور در « فقه اختلاف » را در نظر داشته و اولویتها را فراموش ننماییم.
والله تعالی أعلم. وصلی الله علی سیدنا محمد و علی آله و صحبه و سلم.