آداب ذکر (۱)

روزی پیامبر صلى الله علیه وسلم از کنار جمعی از اصحاب رد می‌شد، به آن‌ها فرمود: (ما أجلسکم؟) یعنی: «برای چه منظوری نشسته‌اید؟» گفتند: نشسته‌ایم تا خداوند را ذکر نموده و بخاطر هدایت ما به دین اسلام و منت‌هایی که بر ما نهاده است او را سپاس بگوییم. رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمود: (الله ما أجلسکم إلا ذلک؟) یعنی: «به خداوند قسم می‌خورید که جز آن برای چیزی دیگر ننشسته‌اید؟» گفتند: سوگند به خدا که جز آن برای چیز دیگری ننشسته‌ایم. پیامبر صلى الله علیه وسلم فرمود: (أما إنی لم أستحلفکم تهمه لکم، ولکنه أتانی جبریل فأخبرنی أن الله عز وجل یباهی بکم الملائکه) یعنی: «بدانید که من برای آن شما را قسم ندادم که به شما بدگمان بوده‌ام. بلکه جبرئیل نزد من آمد و مرا آگاه ساخت که خداوند عزوجل بخاطر شما بر ملائکه مباهات می‌کند» [مسلم].

پیامبر صلى الله علیه وسلم فرموده است: (إن لله -تبارک وتعالى- ملائکه سیَّاره فُضُلاً (أی: مخصصون لمجالس الذکر) یَتَّبعون مجالس الذکر (أی یبحثون عنها) فإذا وجدوا مجلسًا فیه ذِکْرٌ قعدوا معهم، وحفَّ بعضهم بعضًا بأجنحتهم حتى یملئوا ما بینهم وبین السماء الدنیا، فإذا تفرَّقوا عرجوا وصعدوا إلى السماء، فیسألهم الله عز وجل وهو أعلم بهم: من أین جئتم؟ فیقولون: جئنا من عند عباد لک فی الأرض، یسبِّحونک، ویکبِّرونک، ویهللونک، ویحمدونک، ویسألونک، قال: وماذا یسألونی؟ قالوا: یسألونک جنتک. قال: وهل رَأَوْا جنتی؟ قالوا: لا، أی رب. قال: فکیف لو رأوا جنتی؟ قالوا: ویستجیرونک، قال: ومم یستجیرونی؟ قالوا: من نارک یا رب. قال: وهل رأوا ناری؟ قالوا: لا. قال: فکیف لو رأوا ناری؟ قالوا: ویستغفرونک. فیقول: قد غفرتُ لهم فأعطیتُهم ما سألوا وأجرْتُهم مما استجاروا. فیقولون: رب، فیهم فلانٌ عبدٌ خطَّاء، إنما مَرَّ فجلس معهم! فیقول: وله غفرتُ. هم القوم لا یشقى بهم جلیسهم). [مسلم]

یعنی: «برای خداوند فرشتگانی است که در راهها در پی اهل ذکر می‌گردند و چون گروهی را بیابند که به ذکر خدا مشغول هستند، همدیگر را صدا می‌کنند که بشتابید به آنچه که نیازمند بودید و آن‌ها را به بالهای خود تا آسمان دنیا بدرقه می‌کنند و پروردگار شان از آن‌ها سؤال می‌کند در حالیکه داناتر است: بندگانم چه می‌گویند؟

فرمود: فرشتگان می‌گویند: تسبیح و تکبیر و حمد تو را گویند و تو را به بزرگی یاد کنند.

می فرماید: آیا مرا دیده‌اند؟

می گویند: نه، والله تو را ندیده‌اند.

می فرماید: چگونه است، اگر مرا ببینند؟

می گویند: اگر تو را دیده بودند، بیشتر برایت عبادت نموده و فزونتر تو را به بزرگی یاد نموده زیاد تسبیح تو را می‌گفتند.

باز می‌فرماید: چه می‌خواهند؟

فرمود: می‌گویند: از تو بهشت می‌خواهند.

فرمود: می‌فرماید: آیا آن را دیده‌اند؟

فرمود: می‌گویند: خیر، والله یا رب آن را ندیده‌اند.

فرمود: می‌فرماید: چگونه است اگر آن را ببینند؟

فرمود: می‌گویند: اگر آن را دیده بودند، بیشتر بدان حرص ورزیده و بیشتر بدان میل نموده و سخت تر در پی بدست آوردن آن تلاش می‌کردند.

فرمود: از چه پناه می‌جستند؟

فرمود: می‌گویند: از دوزخ پناه می‌جویند.

فرمود: می‌فرماید: آیا آن را دیده‌اند؟

فرمود: می‌گویند: اگر آن را ببینند از آن بیشتر ترسیده و فرار می‌نمایند.

فرمود: پس می‌فرماید: پس من شما را شاهد می‌گیرم که برای شان آمرزیدم.

فرمود: فرشته‌ای از فرشتگان می‌گوید: در ایشان فلانی است که از آن‌ها نیست و برای ضرورتی آمده.

فرمود: آن‌ها همنشینان‌اند و همنشین شان به ایشان بدبخت نمی‌شود.»

ذکر یعنی آنچه که از تسبیح و ستایش پروردگار متعال بر قلب و زبان جاری می‌شود، و با صفات کمال و جمال وصفش می‌نماید، خداوند متعال بیان می‌دارد که ذکر دارای فضایل بسیاری است، که با آن نفس‌ها روشن و قلب‌ها آرام می‌گیرند، خداوند متعال در این باره می‌فرماید: ﴿ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَتَطۡمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکۡرِ ٱللَّهِۗ أَلَا بِذِکۡرِ ٱللَّهِ تَطۡمَئِنُّ ٱلۡقُلُوبُ ٢٨﴾ [الرعد: ۲۸] یعنی: «همان کسانى که ایمان آورده‏اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام مى‏گیرد آگاه باش که با یاد خدا دل‌ها آرامش مى‏یابد.»

پیامبر صلى الله علیه وسلم فرمود: (یقول الله -عز وجل-: أنا عند ظن عبدی بی، وأنا معه حین یذکرنی.. إن ذکرنی فی نفسه ذکرته فی نفسی، وإن ذکرنی فی ملأ ذکرتُه فی ملأ خیر منهم) [مسلم] یعنی: «من در نزد گمان بنده ام به خویش می‌باشم، و من با وی هستم چون مرا یاد کند، اگر مرا در پنهانی یاد کند، او را در پنهانی یاد کنم و اگر مرا در میان جمعی یاد کند، او را در میان گروهی یاد کنم که از آن گروه بهتر است.»

پیامبر صلى الله علیه وسلم فرموده است: (سبق المفرِّدون). قالوا: وما المفرِّدون یا رسول الله؟ قال: (الذاکرون الله کثیرًا) [مسلم] یعنی: «سبقت گرفتند مُفَرِّدون!

گفتند: یا رسول الله صلی الله علیه وسلم مفردون کیانند؟

فرمود: مردان و زنانیکه خداوند را زیاد یاد می‌کنند.»

فرد مسلمان همواره، در حال ایستاده و در حالی که بر پهلو دراز کشیده، بر ذکر پروردگارش مداومت دارد. او به خاطر ذکری که می‌کند، به پاداش خداوند متعال چشم دارد، و اینکه خداوند سبحان نام او را در ملاء اعلا بیاورد. خداوند می‌فرماید: ﴿فَٱذۡکُرُونِیٓ أَذۡکُرۡکُمۡ﴾ [البقره: ۱۵۲] یعنی: «پس مرا یاد کنید [تا] شما را یاد کنم».