آداب دعا (۲)

دعاء دارای آدابی است که فرد مسلمان باید سعی کند آن‌ها را رعایت نماید:

انتخاب وقت دعاء:

در برخی اوقات دعا مستجاب می‌شوند، مانند: ماه رمضان، روز عرفه، روز جمعه، وقت سحر -آخر شب- ده روز نخست ماه ذی الحجه. پیامبر صلى الله علیه وسلم می‌فرماید: (ما من أیام العمل الصالح فیها أحب إلى الله من هذه الأیام العشر). قالوا: یا رسول الله ولا الجهاد فی سبیل الله؟ قال: (ولا الجهاد فی سبیل الله إلا رجل خرج بنفسه وماله فلم یرجع من ذلک بشیء) [بخاری] یعنی: «هیچ روزی نیست که در آن عمل صالح نزد خداوند تعالی محبوب تر از این ده روز باشد.

گفتند: یا رسول الله صلی الله علیه وسلم و حتی جهاد فی سبیل الله؟ فرمود: و حتی جهاد فی سبیل الله، مگر مردی که جان و مالش را بیرون کرده و هیچ چیزی از آن را باز نگرداند (به سنگر شتافته و شهید شود)».

روایت می‌کنند که رسول الله صلى الله علیه وسلم وقتی ماه رمضان فرا می‌رسید، می‌فرمود: (إن هذا الشهر قد حضرکم، وفیه لیله خیر من ألف شهر. من حُرمها فقد حُرِمَ الخیر کله ولا یحرم خیره إلا محروم) [ابن ماجه] یعنی: «این ماه بر شما وارد شد، در آن شبی هست که از هزار شب برتر است. هرکس از آن بی‌بهره ماند از هرچه نیکی و خیر است بی‌بهره مانده است و جز محرومان کسی از آن بی‌بهره نمی‌ماند.»

آن حضرت صلى الله علیه وسلم در مورد روز جمعه نیز می‌فرماید: (فیه ساعه لا یوافقها عبد مسلم وهو قائم یصلى یسأل الله تعالى شیئًا إلا أعطاه إیاه) [متفق علیه] یعنی: «در آن ساعتی که هیچ بنده‌ی مسلمانی که ایستاده نماز می‌گزارد، با آن برابر نمی‌شود در حالیکه از خداوند چیزی را می‌طلبد، مگر اینکه آن را بوی می‌دهد.»

پیامبر صلى الله علیه وسلم همچنین می‌فرماید: (ینزل الله إلى السماء الدنیا کل لیله حین یمضی ثلث اللیل الأول، فیقول: أنا الملک.. أنا الملک.. من ذا الذی یدعونی فأستجیب له؟ من ذا الذی یسألنی فأعطیه؟ من ذا الذی یستغفرنی فأغفرله؟ فلا یزال کذلک حتى یضیء الفجر) [مسلم].

وقال صلى الله علیه وسلم: (الدعاء لا یرد بین الأذان والإقامه) [ابوداود و ترمذی و نسائی و احمد] یعنی: «دعای بین اذان و اقامت رد نمی‌شود.» وقال صلى الله علیه وسلم: (الدعاء بین الأذان والإقامه مستجاب فادعوا) [ابن عدی] یعنی: «دعای بین اذان و اقامه مستجاب است، پس دعا کنید.»

همچنین آن حضرت صلى الله علیه وسلم فرموده است: (أقرب ما یکون العبد من ربه وهو ساجد؛ فأکثروا من الدعاء) [مسلم] یعنی: «حالتی که بنده به پروردگارش نزدیکتر است، حالت سجده است، پس در آن زیاد دعا کنید.» از دیگر اوقات اجابت ومن أوقات هنگام رویارویی بادشمن، موقع بارش باران، بانگ خروس و از پس نمازهای فرض و در حالت سجده می‌باشد.

رو کردن بسوی قبله:

یک روز رسول الله صلى الله علیه وسلم برای نماز استسقاء برای مردم خارج شد، پشت به مردم و روی به قبله نمود و به دعا و نیایش پرداخت. [متفق علیه]

بلند کردن دست‌ها:

از حضرت عمر رضی الله عنه روایت شده است که: رسول خدا صلى الله علیه وسلم هنگام دعا دست‌هایش را بلند می‌نمود. [حاکم]. پیامبر صلى الله علیه وسلم فرموده‌اند: (إن ربکم حَیی کریم، یستحی أن یبسط العبد یدیه إلیه فیردهما صِفْرًا) [ابوداود و ترمذی وابن ماجه] یعنی: «بدانید که پروردگار شما بسیار صاحب شرم است و شرم دارد که بنده‌اش دست بسوی او بلند نموده و او آن‌ها را تهی به وی بازگرداند.»

ستایش خداوند -سبحانه- و درود و صلوات فرستادن بر پیامبر صلى الله علیه و سلم:
سلمه بن الأکوع می‌گوید: {ما سمعتُ رسول الله صلى الله علیه وسلم یستفتح الدعاء إلا استفتحه (بسبحان ربی الأعلى العلی الوهاب)} [احمد] یعنی: «نشنیدم که رسول خدا صلی الله علیه وسلم دعایی را آغاز کند مگر آنکه بگوید: «سبحان ربی الأعلى العلی الوهاب»: «پاک و منزه است پروردگار بلندمرتبه و بسیار بخشاینده‌ی من».»

یک روز رسول الله صلى الله علیه وسلم شنید که مردی می‌گوید: «اللهم إنی أسألک بأنی أشهد أنک أنت الله لا إله إلا أنت الأحد الصمد، الذی لم یلد ولم یولد، ولم یکن له کُفُوًا أحد». یعنی: «الهی! من به آنکه گواهی می‌دهم که همانا تو همان خدایی هستی که جز تو معبودی نیست و یکتا و بی‌نیاز هستی. که نه زاده شده و نه زاده ای و کسی جون تو وجود ندارد. از تو تقاضا می‌کنم». فرمود: (لقد سألتَ الله بالاسم الأعظم الذی إذا سئل به أعطی، وإذا دعی به أجاب) یعنی: «بدان که خدا را با اسم اعظمش فراخواندی که اگر بدان از او بخواهند عطا می‌کند و اگر بدان بخوانندش اجابت می‌فرماید». [ابوداود] فضاله بن عبید می‌گوید: درحینی که رسول الله صلى الله علیه وسلم نشسته بود، مردی وارد شد و نماز گزارد و گفت: «اللهم اغفر لی وارحمنی» یعنی: الهی! مرا بیامرز و بر من رحم فرما!، پیامبر صلى الله علیه وسلم فرمود: (عَجِلتَ (تسرعتَ) أیها المصلی، إذا صلیتَ فقعدتَ فاحمد الله بما هو أهله، وصلِّ علی، ثم ادعه) یعنی: «عجله کردی ای نماز گزار. وقتی نماز گزاردی و نششستی، حمد و سپاس خدای را آنگونه که سزاوار اوست بگوی و سپس دعا کن!» آنگاه آن مرد دیگری آمد و نماز گزارد و حمد خداوند را گفت و بر حضرت محمد صلى الله علیه وسلم درورد و صلوات فرستاد، پیامبر صلى الله علیه وسلم به او فرمود: «أیها المصلی! ادع تجب» یعنی: «ای نماز گزار! دعا کنکه اجابت می‌شوی.» [ابوداود و ترمذی و نسائی]

پافشاری و اصرار در دعا و تکرار سه باره‌ی آن:

عبد الله بن مسعود رضی الله عنه می‌گوید: وقتی پیامبر صلى الله علیه وسلم دعا می‌نمود، سه بار دعا می‌کرد و وقتی چیزی از خدا می‌خواست سه بار درخواست می‌نمود و پیامبر صلى الله علیه وسلم می‌فرمود: «یستجاب لأحدکم ما لم یعْجَل. یقول: قد دعوتُ ربی فلم یستجب لی» [متفق علیه] یعنی: «اجابت می‌شود برای یکی از شما تا مادامیکه شتاب نکند و بگوید به پروردگارم دعاء کردم و مرا اجابت نکرد.»

همچنین آن حضرت صلى الله علیه وسلم می‌فرماید: «لا یقولن أحدکم: اللهم اغفر لی إن شئتَ، اللهم ارحمنی إن شئتَ. لیعزم المسأله فإنه لا مستکرِه له (أی یدعو الله وهو موقن أن الله سیقبل دعاءه. فالله هو القادر على کل شیء» [متفق علیه] یعنی: «نباید بگویید: بارالها! مرا ببخش اگر خواستی، بر من رحم فرما اگر خواستی. باید سؤالتان را راسخ و مطمئن بیان دارید و مستکرهی (به زور به کاری وادارنده) برای او متصور نیست. (یعنی خداوند را بخواند و یقین داشته باشد که دعایش پذیرفته می‌شود، که خداوند بر هر چیز تواناست)»

سفیان بن عیینه رحمه الله می‌گوید: هیچ کس از دعا دست باز نکشد بخاطر آنچه در مورد خود می‌داند که خداوند دعای بدترین مخلوقاتش یعنی ابلیس را اجابت ففرمود که گفت: ﴿رَبِّ فَأَنظِرۡنِیٓ إِلَىٰ یَوۡمِ یُبۡعَثُونَ ٣۶ قَالَ فَإِنَّکَ مِنَ ٱلۡمُنظَرِینَ ٣٧ إِلَىٰ یَوۡمِ ٱلۡوَقۡتِ ٱلۡمَعۡلُومِ ٣٨﴾ [الحجر: ۳۶-۳۸] یعنی: «گفت پروردگارا پس مرا تا روزى که برانگیخته خواهند شد مهلت ده. فرمود تو از مهلت‏یافتگانى. تا روز [و] وقت معلوم.»

دعا با صدای آرام و کوتاه:

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿ٱدۡعُواْ رَبَّکُمۡ تَضَرُّعٗا وَخُفۡیَهًۚ﴾ [الأعراف: ۵۵] یعنی: «پروردگار خود را به زارى و نهانى بخوانید.»

پیامبر خدا صلى الله علیه وسلم به اصحاب خویش هنگامی که صدای دعایشان را بلند نموده بودند، چنین فرمود: (إنکم لیس تدعون أصم ولا غائبًا، إنکم تدعون سمیعًا قریبًا، وهو معکم) [مسلم] یعنی: «همانا شما کر و غائبی را نمی‌خوانید، شما شنوا و نزدیکی را فرامی خوانید و او با شما است.»

دعاء با آنچه در قرآن و سنت آمده است:

بهتر است که در دعاهایمان ادعیه‌ی بسیاری را که در قرآن کریم آمده است، بکار ببریم، مثل: ﴿رَبَّنَا ٱغۡفِرۡ لَنَا ذُنُوبَنَا وَإِسۡرَافَنَا فِیٓ أَمۡرِنَا وَثَبِّتۡ أَقۡدَامَنَا وَٱنصُرۡنَا عَلَى ٱلۡقَوۡمِ ٱلۡکَٰفِرِینَ ١۴٧﴾ [آل عمران: ۱۴۷] یعنی: «پروردگارا گناهان ما و زیاده‏روى ما در کارمان را بر ما ببخش و گام‌هاى ما را استوار دار و ما را بر گروه کافران یارى ده.» و: ﴿رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِی ٱلدُّنۡیَا حَسَنَهٗ وَفِی ٱلۡأٓخِرَهِ حَسَنَهٗ وَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ ٢٠١﴾ [البقره: ۲۰۱] یعنی: «پروردگارا در این دنیا به ما نیکى و در آخرت [نیز] نیکى عطا کن و ما را از عذاب آتش [دور] نگه دار.»

همچنین با آنچه از پیامبر صلى الله علیه وسلم ثابت گردیده است، مثل: (اللهم أنت ربی، لا إله إلا أنت، خلقتنی وأنا عبدک، وأنا على عهدک ووعدک ما استطعت، أعوذ بک من شر ما صنعت، أبوء لک بنعمتک، وأبوء لک بذنبی، فاغفر لی فإنه لا یغفر الذنوب إلا أنت) [بخاری] یعنی: «پروردگارا! تو خدای منی، معبود بحقی جز تو نیست. مرا آفریدی و من بندهء تو ام و بر عهد و پیمان تو بقدر توان ایستاده ام، از شر و زشتی آنچه انجام داده ام و بتو پناه می‌جویم، به نعمتت بر خویش و هم بر گناهم اعتراف دارم، پس مرا بیامرز، زیرا گناهان را جز تو نمی‌آمرزد.» وقوله: (اللهم إنی أعوذ بک من الشقاق والنفاق وسوء الأخلاق) [نسائی] یعنی: «بار الها! از جدایی (انحراف از مسیر اسلام) و نفاق و بدی اخلاق به تو پناه می‌جویم.»

خود را وادار به بکار بردن عبارات موزون و مسجع در دعا نکنید:

در دعا کردن نباید خود را مکلف به بیان عبارات مسجع نمود؛ دعا جای تضرع و فروتنی و زاری است و تشریفات و ظاهرسازی با آن جور درنمی آید. ابن عباس رضی الله عنه می‌فرماید: (انظر السجع من الدعاء فاجتنبه؛ فإنی عهدتُ رسول الله صلى الله علیه وسلم وأصحابه لا یفعلون إلا ذلک الاجتناب.) [بخاری] یعنی: «مراقب سجع و موزونی در دعا باش و از آن دوری گزین که من از رسول خدا صلی الله علیه وسلم و اصحابش جز همان دوری نمودن را ندیدم.»

بعضی از بزرگان گفته‌اند: با زبان خواری و افتادگی و نیازمندی دعا کن و نه به زبان شیوایی و سخنوری.

ابتدا دعاء برای خویش و سپس برای دیگران:

خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿رَبَّنَا ٱغۡفِرۡ لَنَا وَلِإِخۡوَٰنِنَا ٱلَّذِینَ سَبَقُونَا بِٱلۡإِیمَٰنِ وَلَا تَجۡعَلۡ فِی قُلُوبِنَا غِلّٗا لِّلَّذِینَ ءَامَنُواْ رَبَّنَآ إِنَّکَ رَءُوفٞ رَّحِیمٌ ١٠﴾ [الحشر: ۱۰] یعنی: «پروردگارا بر ما و بر آن برادرانمان که در ایمان آوردن بر ما پیشى گرفتند ببخشاى و در دل‌هایمان نسبت به کسانى که ایمان آورده‏اند [هیچ گونه] کینه‏اى مگذار پروردگارا راستى که تو رئوف و مهربانى.»

پیامبر صلى الله علیه وسلم هنگام دعا برای کسی دعا می‌نمود ابتدا از خویشتن آغاز می‌فرمود. [ترمذی]

دعاء نکردن بر خویش و خانواده و یا اموال و فرزندان:

پیامبر صلى الله علیه وسلم می‌فرماید: (لا تدعوا على أنفسکم، ولا تدعوا على أولادکم، ولا تدعوا على أموالکم) [مسلم] یعنی: «بر نفس‌ها و بر اولاد و اموال خود دعای بد نکنید.»

دعاء پشت سر برادرت:

رسول الله صلى الله علیه وسلم می‌فرماید: (دعوه المرء المسلم لأخیه بظهر الغیب مستجابه، عند رأسه ملک موکَّل، کلما دعا لأخیه بخیر قال الملک الموکل به: آمین، ولک بمثل) [مسلم] یعنی: «دعای شخص مسلمان برای برادرش و در غیاب وی مستجاب است. در نزد سرش فرشته ای مؤظف است که هرگاه برای برادرش دعای خیر کند، فرشته‌ی مؤظف بدان می‌گوید: آمین و برای تو مانند آن باد.»

دعاء برای کسی که با شما نیکی کرده است:

پیامبر صلى الله علیه وسلم فرموده است: (من صُنع إلیه معروفٌ فقال لفاعله: جزاک الله خیرًا؛ فقد أبلغ فی الثناء) [ترمذی و نسائی] یعنی: «کسیکه بوی نیکی شود و برای انجام دهنده‌ی آن بگوید، جزاک الله خیراً هر آئینه در دعاء مبالغه کرده است.» همچنین فرموده است: (ومن أتى إلیکم معروفًا فکافئوه (أعطوه مکافأه) فإن لم تجدوا فادعوا له حتى تعلموا أن قد کافأتموه) [ابوداود و نسائی] یعنی: «و آنکه به شما احسانی نمود، او را مکافات دهید و اگر چیزی نیافتید که به وی مکافات دهید، به حق وی دعا کنید تا ببینید که شما مکافاتش را داده‌اید.»

طلب دعاء از انسان‌های صالح:

انسان مسلمان از برادران خود می‌خواهد تا برایش دعا کنند، بویژه از افراد صالح و درستکار. از حضرت عمر بن خطاب -رضی الله عنه- روایت است که: از پیامبر صلى الله علیه وسلم برای بجا آوردن عمره کسب اجازه نمودم، ایشان اجازه داد و فرمود: (أی أخی، أشرکنا فی دعائک ولا تنسَنا) یعنی: «برادرکم ما را در دعای خود شریک گردان و از دعایت فراموش مان مکن.» می‌گوید: کلمه‌ای گفت که شاد نمی‌شوم، اگر در برابر آن به من دنیا داده شود. [ترمذی و ابن ماجه]

دعاء برای گناه و بریدن خویشاوندی نباشد:

پیامبر صلى الله علیه وسلم می‌فرماید: (لا یزال یستجاب للعبد ما لم یدْعُ بإثم أو قطیعه رحم) [مسلم] یعنی: «همیشه برای بنده اجابت می‌شود، تا به گناه و قطع صلهء رحم دعاء نکند، بشرطیکه شتاب و عجله ننماید.»

ذکر خداوند، اطاعت از اوامر او و انجام عمل صالح:

تقوى و اشتیاق به انجام طاعات، و دور گشتن از معاصی و منکرات، و شتافتن بسوی توبه از جمله عواملی هستند که دعا را به قبول نزدیک تر می‌سازند. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ ٱللَّهُ مِنَ ٱلۡمُتَّقِینَ ٢٧﴾ [المائده: ۲۷] یعنی: «خدا فقط از تقواپیشگان مى‏پذیرد.»

از خداوند سبحان روایت شده که در یک حدیث قدسی می‌فرماید: (من شغله القرآن وذکری عن مسألتی أعطیته أفضل ما أعطی السائلین) [ترمذی] یعنی: «کسی که خواندن قرآن او را از دعا و درخواست از من باز دارد، بهتر از آنچه به دعا کنندگان می‌دهم به او عطا می‌کنم.»

کوشش در کسب به رزق و روزی حلال:

پیامبر اکرم صلى الله علیه وسلم فرموده‌اند: (أیها الناس، إن الله طیب لا یقبل إلا طیبًا، وإن الله أمر المؤمنین بما أمر به المرسلین، فقال: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلرُّسُلُ کُلُواْ مِنَ ٱلطَّیِّبَٰتِ وَٱعۡمَلُواْ صَٰلِحًاۖ إِنِّی بِمَا تَعۡمَلُونَ عَلِیمٞ ۵١﴾ [المؤمنون: ۵۱] وقال تعالى: ﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ کُلُواْ مِن طَیِّبَٰتِ مَا رَزَقۡنَٰکُمۡ﴾ [البقره: ۱۷۲] ثم ذکر الرجلَ یطیل السفر؛ أشعث أغبر (طویل الشعر، غیر نظیف الوجه) یمد یدیه إلى السماء: یا رب..یا رب، ومطعمه حرام، ومشربه حرام، وملبسه حرام وغُذِّی بالحرام، فأنی (فکیف) یستجاب لذلک) [مسلم] یعنی: «ای مردم خداوند تعالی پاکیزه است و بجز پاکیزه را نمی‌پذیرد و خداوند مؤمنان را مانند فرستادگانش مأمور ساخته است.

خداوند تعالی فرمود: ای مؤمنان بخورید وبنوشید از چیزهای پاکیزه که بشما روزی داده‌ایم.

باز مردی را یاد نمود که سفرش را دراز نموده غبار آلوده و پراکنده موی است و دستهایش را به آسمان بلند کرده می‌گوید: پروردگارم، پروردگارم، در حالیکه خوردنی‌اش حرام و آشامیدنی‌اش حرام بوده و پوشیدنی‌اش حرام بوده و به حرام تغذیه شده است، پس چگونه دعای همچو شخصی پذیرفته می‌شود.»

از ابراهیم ادهم رحمه الله پرسیدند: ما را چه شده که هرچه دعا می‌کنیم اجابت نمی‌شود؟

گفت: چون قلب‌های شما بخاطر ده چیز مرده است: ۱٫ خدا را شناختید و فرمانش نبردید. ۲٫ پیامبر را شناختید و از سنت او پیروی ننمودید. ۳٫ قرآن را شناختید و به آن عمل نکردید. ۴٫ از نعمت‌های خداوند خوردید و شکر آن بجای نیاوردید. ۵٫ بهشت را شناختید و در جستجویش نیافتادید. ۶٫ دوزخ را شناختید و از آن نگریختید. ۷٫ شیطان را شناختید و با او مبارزه نکردید. ۸٫ مرگ را شناختید و برای آن آمادگی حاصل ننمودید. ۹٫ مردگانتان را بخاک سپردید و از آن عبرت نگرفتید. ۱۰٫ از خواب برخاستید و در عیب‌های دیگران سرگرم شده و عیب‌های خود را وانهادید.