در مورد جنازه نیز آدابی هست که بر هر مسلمانی لازم است که از آنها تبعیت نماید، مهم ترین این آداب از این قرار میباشند:
تلقین شهادتین به فرد در حال احتضار:
کسی که نزدیک فرد در حال احتضار است به او بگوید: «بگو: لا إله إلا الله»، به خاطر فرمایش پیامبر صلى الله علیه وسلم که میفرماید: (لقِّنوا موتاکم لا إله إلا الله) یعنی: «برای بیمار در شرف مرگ تان لا إِلهَ إِلاَّ اللَّه را تلقین کنید.»[مسلم]
همچنین آن حضرت صلى الله علیه وسلم فرمودهاند: (من کان آخر قوله: لا إله إلا الله، دخل الجنه) یعنی: «کسی که سخن آخرش لا إِلهَ إِلاَّ اللَّه باشد، به بهشت داخل میشود.» [ترمذی و حاکم]
پوشاندن و فروبستن چشمان او:
اولین کاری که در مواجهه با میت لازم است انجام گیرد، فروبستن چشمهای او و پوشانیدن صورت وی میباشد. (فإن الروح إذا قبض تبعه البصر) یعنی: «زمانی که روح قبض میشود، چشم به دنبال آن است.» [مسلم]
صبر و حمد و سپاس خداوند و گفتن «إنا لله وإنا إلیه راجعون»:
فرد مسلمان وقتی کسی را از دست میدهد خود را به زینت صبر میآرید و بسیار میگوید: (إنا لله وإنا إلیه راجعون، اللهم أجرنی فی مصیبتی واخلف لی خیرًا منها) یعنی: «بی شک ما از آن خدا هستیم و همانا همگی ما به سوی او مراجعت خواهیم کرد. خداوندا! مرا در مقابل این مصیبت پاداش بده، و در عوض آن به من بهتر عنایت فرما.» [مسلم]
و بگوید: (لا حول ولا قوه إلا بالله العلی العظیم) یعنی: «هیچ نیرویی بازدارنده از گناه و وا دارنده به نیکی بجز خداوند نیست.» و سپس برای فرد دعا نماید. وقتی پیامبر صلى الله علیه وسلم نزد (أبی سلمه) رفت و او تازه جان سپرده بود، چشمان وی را بست و فرمود: (إن الروح إذا قبض تبعه البصر) یعنی: «زمانی که روح قبض میشود، چشم به دنبالش مینگرد.» آن وقت کسانی از خانوادهاش ناله و زاری کردند و پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود: (لا تدعوا على أنفسکم إلا بخیر؛ فإن الملائکه یؤمِّنون على ما تقولون) یعنی: «بر خویش جز دعای خیر مکنید، زیرا فرشتگان بدانچه میگوئید آمین میگویند.» سپس ادامه داد: (اللهم اغفر لأبی سلمه، وارفع درجته فی المهدیین، وأخلفه فی عقبه فی الغابرین، واغفر لنا وله یا رب العالمین، وأفسح له فی قبره، ونوِّر له فیه) یعنی: «بار خدایا ابو سلمه را بیامرز و مرتبهاش را در میان هدایت شدگان بلند نما و بر کسانی که از وی ماندهاند، تو سرپرستی کن و ای پروردگار عالمیان بر وی و بر ما بیامرز و قبرش را بر وی گشاده کن و آن را برایش روشن بدار.» [مسلم]
گریستن در این مواقع با صبر و تسلیم در برابر امر خداوند منافاتی ندارد. چنانچه پیامبر صلی الله علیه وسلم نیز هنگامی که فرزندش ابراهیم فوت کرد بر او گریست و فرمود: (إن العین تدمع، والقلب یحزن، ولا نقول إلا ما یرضی ربنا، وإنا بفراقک یا إبراهیم لمحزونون) یعنی: «همانا چشم اشک میریزد و دل اندوهگین میشود ونمی گوئیم، مگر آنچه که پروردگار ما را راضی میسازد و همانا به فراق تو ای ابراهیم ما غمگینیم.» [بخاری و ابوداود]
چیزی که از آن نهی شده است انجام کارهایی همراه گریه کردن است که در شریعت مردود میباشند، مانند: بر سر و صورت زدن، گریبان دریدن و گفتن عبارات و سخنان جاهلیت.
شتاب در کفن و دفن میت:
باید که در شستن و خوشبو نمودن و تکفین میت عجله بخرج داد. این قاعده در مورد شهدایی، که در میدان نبرد با کفار به شهادت رسیدهاند، صدق نمیکند و نه غسل داده شده و نه تکفین میشوند، بلکه با همان لباسی که در آن به شهادت رسیده است دفن میگردد و خداوند سبحانه و تعالی روز قیامت او را در حالی برمیخیزاند که از او بوی خوش مشک به مشام میرسد.
خواندن نماز میت:
یکی از حقوق میت بر مسلمانان حاضر در فوت وی آن است که بر او نماز بخوانند.
پیاده بردن جنازه و شتاب در این کار:
پیامبر خدا صلى الله علیه وسلم بدنبال جنازه حرکت نموده و به دنبال نمودن آن و بر جای ننشستن تا قبل از دفن میت سفارش مینمود. پیامبر صلى الله علیه وسلم میفرماید: (إذا رأیتم الجنازه فقوموا، فمن تبعها فلا یقعد حتى توضع) یعنی: «وقتی جنازه ای دیدید برخیزید، آنکه جنازه را دنبال کند نباید تا وقتی آن را بنهند، بنشیند.» [بخاری]
خودداری از نوحه گری و بر سر و صورت خود زدن:
رسول خدا صلى الله علیه وسلم به شدت از نوحه و بر خود زدن نهى کرده و فرمودهاند: (لیس منا من لطم الخدود، وشق الجیوب، ودعا بدعوى الجاهلیه) یعنی: «آنکه بر رویش زده و گریبان چاک نموده و دعاهای جاهلیت را بخواند از ما نیست.» [متفق علیه]
به اجرا درآوردن وصیت:
خانوادهی میت لازم است که وصیت وی را مادامیکه وصیت به گناهی نکرده باشد به اجرا برسانند. عمرو بن عاص -رضی الله عنه- هنگام وفاتش وصیت نموده و گفت: هرگاه مردم نه نوحه نموده و نه آتشی برافروزید. زمانیکه دفنم کردید خاک را بر من بپاشید و سپس به همان اندازه که شتر یا گوسفندی را ذبح کرده و گوشتش تقسیم شود پیرامون قبر من بمانید تا بواسطهی شما آرام گرفته و ببینم رسولان پروردگارم را چه پاسخ دهم. [مسلم]
دعا برای میت:
مستحب است که مسلمانان پس از دفن میت کنار قبرش مانده و با اخلاص برایش دعا نموده و از خداوند متعال ثبات و آمرزش را برای وی خواستار شده و بخواهند که او را مورد رحمت خود قرار دهد. دعای پیامبر صلى الله علیه وسلم برای میت: (اللهم اغفر له وارحمه، وعافه واعف عنه، وأکرم نزله، ووسع مُدْخله، واغسله بالماء والثلج والبرد، ونقه من الخطایا کما ینقى الثوب الأبیض من الدنس، وأبدله دارًا خیرًا من داره، وأهلا خیرًا من أهله، وزوجًا خیرًا من زوجه، وأدخله الجنه، وأعذه من عذاب القبر (أو من عذاب النار) یعنی: «بار خدایا او را بیامرز و عفوش کن و از او درگذر و منزلگاه او را نیکو ساز و مدخلش (قبرش) را فراخ کن و او را به آب و برف و یخ بشوی. و چنانچه جامهی سفید را از چرک پاک گردد، او را از معاصی پاک کن و به او خانواده ای بهتر از خانوادهاش و همسری بهتر از همسرش عنایت فرما. و او را به بهشت داخل کن و از عذاب قبر (یا عذاب دوزخ) پناهش ده.» [مسلم و ترمذی و نسائی]
نماز بر میت در غیابش:
چنانچه یکی از مسلمانان در جایی دور که هیچ یک از مسلمانان دیگر نتوانند بر او نماز بگذارد، میتوانند در مکان خویش اقدام به بجا آوردن نماز بر او نمایند که به این نماز، نماز غائب گفته میشود. پیامبر صلی الله علیه وسلم نیز بر نجاشی – پادشاه حبشه – نماز غائب را بعد از باخبر شدن از وفات وی خواند.
فرستادن غذا برای خانوادهی میت:
این عمل به خاطر مودت و همیاری برای سبک نمودن بار اندوه و رنج خانوادهی داغدیده میباشد. هنگامی که جعفر بن أبی طالب وفات نمود، رسول الله صلى الله علیه وسلم فرمودند: (اصنعوا لأهل جعفر طعامًا، فإنه قد جاءهم ما یشغلهم) یعنی: «برای خانوادهی جعفر غذا آماده سازید که برایشان واقعهای پیش آمده است که مشغولشان ساخته است.» [ترمذی و ابن ماجه]
پرداخت بدهی و دیون به جای میت:
پرداختن بدهی از امور واجب میباشد. پیامبر صلى الله علیه وسلم به تسویهی بدهیهای میت به جای او قبل از آنکه بر وی نماز بگزارند دستور میداد. [ترمذی]
عزا و سوگواری:
مسلمان هنگام پیش آمدن مصیبت بازماندگان را تعزیت گفته و به صبر و شکیبایی و راضی بودن به قضا و قدر خداوندی ترغیب مینماید. نشستن برای تعزیه و برپا نمودن خیمهها و کرایه نمودن قاریان قرآن کراهیت دارد، همانطور که عزاداری پس از گذشت سه روز، مگر برای میت غائب، و بدعتهایی مانند پنجشنبه و چله و غیره مکروه میباشد. تمام این اعمال جزو بدعت بوده و هیچ نفعی برای میت نداشته و گناه ان بر عهدهی بازماندگان میماند.
اجتناب از خبردادن به مرگ فرد به شیوهی جاهلیت:
باخبر نمودن مردم از فوت شخص برای خواندن نماز بر وی اشکالی ندارد. پیامبر صلى الله علیه وسلم یارانش را از وفات نجاشی باخبر ساخت، همانطور که از فوت جعفر بن ابی طالب و زید بن حارثه، وعبد الله بن رواحه -رضی الله عنهم- خبرداد. لیکن خبر مرگ دادن به شیوهی جاهلیت ، که بیشتر مردم انجام میدهند و نسب و نزدیکان میت و مناصب آنها را برای فخرفروشی و ریا ذکر میکنند، مکروه میباشد.
گرفتن عبرت و پند آموزی:
مسلمان در حضور جنازه درس عبرت گرفته و توبه نموده، میکوشد تا طاعت و عبادت بیشتر داشته باشد و از گناه و معصیت دوری کند. چرا که میداند این سرنوشت در انتظار او نیز میباشد. او نیز بزودی جنازهاش تشییع شده و جسم او را حمل نموده و درقبر دفن میکنند. سپس او را تنها به حال خود میگذارند. کسی که نیاز به ارشاد داشته باشد، مرگ او را بهترین موعظه گر است.