روی دادن نعمت و عذاب قبر بر روح و جسم با هم

نعمت‌ها و عذاب قبر برای جسم و روح با هم است. پس روح وقتی که متنعم یا معذب می‌شود به بدن متصل است پس نعمت و عذاب برای هر دوی آن‌هاست همانگونه که روح گاهگاهی که از بدن جدا می‌شود و متنعم یا معذب می‌گردد (شامل هر دو می‌گردد). پس نعمت و عذاب برای روح از بدن جدا نیست. و دلیل بر این گفته کتاب و سنت است و اهل سنت و جماعت بر آن اتفاق دارند بر خلاف کسانی که گمان می‌کنند نعمت و عذاب قبر در هر حال تنها برای روح است و به بدن تعلق ندارد.

دلیل بر آن حدیث انس بن مالکس است که در آن رسول الله صلی الله علیه وسلم می‌فرمایند: «إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا وُضِعَ فِی قَبْرِهِ وَتَوَلَّى عَنْهُ أَصْحَابُهُ وَإِنَّهُ لَیَسْمَعُ قَرْعَ نِعَالِهِمْ أَتَاهُ مَلَکَانِ فَیُقْعِدَانِهِ فَیَقُولَانِ مَا کُنْتَ تَقُولُ فِی هَذَا الرَّجُلِ لِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُ فَیَقُولُ أَشْهَدُ أَنَّهُ عَبْدُ اللَّهِ وَرَسُولُهُ فَیُقَالُ لَهُ انْظُرْ إِلَى مَقْعَدِکَ مِنْ النَّارِ قَدْ أَبْدَلَکَ اللَّهُ بِهِ مَقْعَدًا مِنْ الْجَنَّهِ فَیَرَاهُمَا جَمِیعًا وَأَمَّا الْمُنَافِقُ وَالْکَافِرُ فَیُقَالُ لَهُ مَا کُنْتَ تَقُولُ فِی هَذَا الرَّجُلِ فَیَقُولُ لَا أَدْرِی کُنْتُ أَقُولُ مَا یَقُولُ النَّاسُ فَیُقَالُ لَا دَرَیْتَ وَلَا تَلَیْتَ وَیُضْرَبُ بِمَطَارِقَ مِنْ حَدِیدٍ ضَرْبَهً فَیَصِیحُ صَیْحَهً یَسْمَعُهَا مَنْ یَلِیهِ غَیْرَ الثَّقَلَیْنِ»^[۱] «هنگامی که بنده‌ای را در قبرش می‌گذارند و دوستانش بر می‌گردند و می‌روند، میت صدای پاهایشان را می‌شنود. در این هنگام، دو ملائکه نزد او می‌آیند، او را می‌نشانند و از وی می‌پرسند: درباره این شخص، یعنی محمد  صلی الله علیه و سلم چه می‌گفتی؟ جواب می‌دهد: من گواهی می‌دهم که محمد صلی الله علیه وسلم  بنده خدا و رسول اوست. ملائکه‌ها می‌گویند: به جایگاه خود در روزخ نگاه کن. خداوند آن را برای تو با جایی در بهشت، عوض کرده است». پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود: پس هر دو جا (بهشت و دوزخ) را می‌بیند. اما اگر آن شخص، کافر یا منافق باشد، در جواب ملائکه‌ها، می‌گوید: من چیزی نمی‌دانم. هر چه مردم می‌گفتند، من  نیز می‌گفتم. به او می‌گویند: تو ندانستی و نه سعی کردی که بدانی. سپس، با پتکی آهنی، ضربه محکمی بر فرق سرش، می‌کوبند. آنگاه، چنان فریادی سر می‌دهد که بجز انسان‌ها و جن‌ها، همه مخلوقات اطراف او، فریادش را می‌شنوند».

و در حدیث طولانی براء بن عازب که احمد، ابوداود، حاکم و دیگران بصورت مرفوع از پیامبر صلی الله علیه وسلم روایت کرده‌اند بعد از ذکر خروج روح و بالا رفتن روح مؤمن به آسمان می‌فرماید: «فَتُعَادُ رُوحُهُ فِی جَسَدِهِ فَیَأْتِیهِ مَلَکَانِ فَیُجْلِسَانِهِ فَیَقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّکَ»^[۲] «روحش در جسمش برگردانیده می‌شود پس دو ملائکه می‌آیند و او را می‌نشانند. به او می‌گویند: پرورگارت کیست؟»

این دو حدیث بر واقع شدن عذاب و نعمت‌های قبر بر روح و جسم با هم دلالت دارند. در این سخن پیامبر   صلی الله علیه و سلم «إن العبد إذا وضع فی القبر» «بنده هنگامی که در قبر قرار گرفت» دلالت بر این دارد که لفظ عبد برای جسم و روح با هم بکار می‌رود و همچنین برگشت روح به جسم هنگام سؤال کردن همانگونه که در حدیث براء بن عازب آمده همراه با آنچه در دو حدیث که گذشت این از صفات جسم است مانند این سخن: «یسمع قرع نعالهم» (فیقعدانه) «صدای پاهایشان را می‌شوند که می‌روند» «پس او را می‌نشانند» و «ویضرب بمطارق من حدید» «فیصیح صیحه» «و با پتکی از آهن او را می‌زنند» «پس صیحه ای بسیار بلند سر می‌دهد». از همه این‌ها این نتیجه حاصل می‌شود که نعمت‌ها و عذاب قبر شامل جسم و روح با هم می‌گردد.

با این وصف در بعضی از نصوص آمده که نعمت‌ها و عذاب بر روح در بعضی حالات به تنهایی واقع می‌شوند که از آن جمله حدیث عبدالله بن عباس  رضی الله عنهما است که رسول الله صلی الله علیه وسلم می‌فرماید: «لَمَّا أُصِیبَ إِخْوَانُکُمْ بِأُحُدٍ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ أَرْوَاحَهُمْ فِی أَجْوَافِ طَیْرٍ خُضْرٍ تَرِدُ أَنْهَارَ الْجَنَّهِ تَأْکُلُ مِنْ ثِمَارِهَا وَتَأْوِی إِلَى قَنَادِیلَ مِنْ ذَهَبٍ فِی ظِلِّ الْعَرْشِ»^[۳] «هنگامی که برادران شما در روز احد دچار مصیبت شدند خداوند ارواحشان را در داخل پرندگان سبز رنگ قرار داد که آن‌ها بر رودهای بهشت می‌گذرند و از میوه‌های آن می‌خورند و به آویزهایی از طلا در سایه عرش نزول می‌یابند».

این خلاصه‌ای از نعمت‌ها و عذاب بود که بر جسم و روح در قبر واقع می‌شوند و روح گاهی به تنهایی در آن واقع می‌شود. بعضی از امامان محقق در سنت در بیان این مسئله می‌گویند: (والعذاب والنعیم على النفس والبدن جمیعا باتفاق أهل السنه والجماعه، تنعم النفس وتعذب منفرده عن البدن، وتعذب متصله بالبدن والبدن متصل بها، فیکون النعیم والعذاب علیهما فی هذه الحال مجتمعتین کما یکون للروح منفرده عن البدن) «به اتفاق اهل سنت و جماعت، نعمت و عذاب بر روح و جان توأم صورت می‌گیرد. روح جدا از بدن به تنهایی متنعم و معذب می‌شود و عذاب آن به بدن وصل و بدن به آن (نعمت یا عذاب) متصل می‌شود. پس نعمت و عذاب بر آن دو در این حال جمع می‌گردد همانگونه که برای روح جدا از بدن واقع می‌شود.»

 

[۱] صحیح البخاری برقم (۱۳۳۸).

[۲] مسند الإمام أحمد۴/۲۸۷،وسنن أبی داود۵/۷۵برقم(۴۷۵۳)، والمستدرک : ۱ / ۳۷- ۳۸٫

[۳] أخرجه أحمد فی المسند ۱ / ۲۶۶، والحاکم فی المستدرک ۲ / ۸۸، ۲۹۷، وصححه ووافقه الذهبی.