وب سایت اختصاصی اهل سنت و جماعت ایران زمین
آیا از فرد غیر مکلّف سؤال می‌شود؟
در این باره نیز اختلاف است.
شیخ الإسلام ابن تیمیّه می‌گوید: «احادیث متواتری از پیامبر صلی الله علیه وسلم در مورد فتنۀ قبر نقل شده و براء بن عازب، انس بن مالک، ابوهریره و دیگران ش این احادیث را روایت نموده‌اند.
فتنه و سؤال قبر برای تمامی مکلّفان است مگر پیامبران که در این زمینه اختلاف بوده و نیز دربارۀ افراد غیرمکلّف؛ مانند کودکان و دیوانگان اختلاف وجود دارد که برخی معتقدند آنان هم مورد فتنه و سؤال قرار می‌گیرند و گروهی این موضوع را قبول ندارند، زیرا امتحان و آزمایش مختصّ مکلّفان است. قاضی [عیاض] و ابن عقیل بر این باورند.
بر این اساس، افراد مذکور پس از مرگ مورد سؤال قرار نمی‌گیرند.
امّا بنا بر قولی، از آنان هم سؤال می‌شود و هم دچار فتنه می‌گردند.
ابوحکیم و ابوالحسن بن عبدوس بر این باور بودند و همین دیدگاه را از یارانش نقل کرده است. دیدگاه فوق موافق با سخن افرادی است که می‌گویند: آنان در روز قیامت مکلّف هستند، چنانکه بیشتر عالمان و محدّثان و متکلّمان اهل سنّت بر همین باورند و ابوالحسن اشعری مطلب مذکور را از اهل سنّت نقل کرده و آن را پذیرفته و نتیجۀ سخنان امام احمد نیز همین است.»[۱]
در جایی دیگر، پس از آوردن سخنی شبیه کلام قبلی و بیان دلیل کسانی که قائلند آنان در قبر مورد ابتلا و سؤال قرار می‌گیرند، می‌گوید: «قائلان به دیدگاه نخست، دلیل آورده‌اند که در «مؤطّا» نقل شده ابوهریره بر کودکی که مرتکب گناهی نشده بود، نماز خواند و این‌گونه دعا کرد: “پروردگارا! او را از عذاب و فتنۀ قبر حفاظت کن.” این روایت نشان می‌دهد که کودکان نیز فتنۀ قبر دارند.
علاوه بر این، کودکانِ کفّار که در دنیا مکلّف نبوده‌اند، در آخرت تکلیف و مسؤولیّت دارند و احادیث متعدّدی بیانگر این مطلب است.
ابوالحسن اشعری همین دیدگاه را از اهل سنّت و جماعت نقل کرده است. سخنانی از امامان؛ همچون امام احمد و دیگران رحمهم الله بیان شده که دربارۀ اطفال مشرکین باید سکوت کرد، چنانکه در صحیح بخاری و صحیح مسلم، روایت شده که از پیامبر صلی الله علیه وسلم در مورد فرزندان مشرکان سؤال شد و ایشان پاسخ دادند که: «اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا کَانُوا عَامِلِینَ»؛ «الله تعالی بهتر می‌داند که [اگر آنان را زنده نگه می‌داشت و مکلّف می‌ساخت] چه می‌کردند.»
در صحیح بخاری ثابت شده که برخی از این افراد وارد بهشت می‌شوند.
در صحیح مسلم نقل گشته کودکی که به دست خضر کشته شد، از همان روز اول، کافر آفریده شده بود.
اگر در میان کودکان و غیرشان، افراد بدبخت و سعادتمندی وجود دارد و این کار به منظور امتحان آنان در دنیا صورت می‌گیرد، در آخرت نیز امکان آزمایش این افراد است.
زیرا برای تک‌تک فرزندان مؤمنان به طور معیّن، شهادت ورود به بهشت داده نشده، هرچند به طور کلّی و مطلق نقل گشته که آنان به بهشت می‌روند. بنابراین گاهی اوقات، کودکی منافق در میان مؤمنان وجود دارد، والله اعلم.»[۲]
ابن قیّم می‌گوید: «در روایت ابوهریره س،[۳] مراد از این عذاب قبر، مجازات کودک به سبب ترک اطاعت یا انجام معصیت نیست، چون الله کسی را که گناهی نکرده است، مجازات نمی‌کند.
بلکه هدف از آن، درد و رنجی است که میّت به سبب دیگران تحمّل می‌کند و مجازات عمل خودش نیست.
مثلا پیامبر ج فرمودند: «إِنَّ المَیِّتَ لَیُعَذَّبُ بِبُکَاءِ أَهْلِهِ عَلَیْهِ»؛ «بدون تردید میّت به سبب گریۀ خانواده‌اش، رنج می‌کشد.» یعنی بدین علّت، رنج و درد را تحمّل می‌کند و مراد این نیست که بر اثر گناه فرد زنده مجازات می‌گردد:
﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَهٞ وِزۡرَ أُخۡرَىٰۚ﴾ [الأنعام: ۱۶۴]
«و هیچ گنهکاری بار گناه دیگری را به دوش نمی‌گیرد.»
همچنین رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «السَّفَرُ قِطْعَهٌ مِنَ العَذَابِ»؛ «سفر، بخشی [نوعی] از رنج و درد است.»
بنابراین عذاب عام‌تر از عقوبت و مجازات است.
تردیدی نیست که در قبر، دردها و غصّه‌ها و افسوس‌هایی وجود دارد و در برخی موارد، تأثیرش به کودک رسیده و دردناک می‌شود و بدین سبب، برای فردی که بر وی نماز می‌خواند، جایز است که از الله متعال بخواهد وی را از این نوع درد و رنج نجات دهد، والله اعلم.»[۴]
[۱]– مجموع الفتاوی، ج ۴، ص ۲۵۷ و صص ۲۷۷- ۲۸۱٫
[۲]– همان، ص ۲۸۱٫
[۳]– یعنی روایتی که اندکی قبل بیان گردید؛ ابوهریره س بر کودکی که گناهی نکرده بود، نماز خواند و این‌گونه دعا کرد: «الهی! او را از عذاب و فتنۀ قبر حفاظت کن.»
[۴]– الرّوح، صص ۱۵۰- ۱۵۱٫