مفهوم شورى در اسلام

کلمه شورا از نظر لغت به استخراج عسل از کندو و یا دل کوه اطلاق گردیده است -و گرد آمدن تعدادی برای ارائه نظر پیرامون یک مسأله- معنی متعارف شورا می‌باشد. و طبعاً هم باید مسأله مورد نظر راه حل های متفاوت را قبول نماید تا راه بیرون شده از شورا یکی از بهترین آنها باشد. پس در حقیقت تشکیل شورا گراف لغزش و نقصان یک فیصله را پایین می آورد. نه اینکه برای آن عصمت می دهد. و با توجه به معنی لغوی شورا طرح بیرون شده قابل اعتماد است نسبت به تصمیم یک فرد، و گفته می‌توانیم که در صورت تشکیل شورا پیرامون مسأله که اعضای آن قابلیت تحلیل و ارزیابی آن را داشته باشند نتایج آتی برآن مرتب خواهد شد:
۱- بلند رفتن سطح دید اعضا در باره یک قضیه با شنیدن نظرات متفاوت.
۲- بوجود آمدن احساس وجود خیر در تصمیم اتخاذ شده، احساس اینکه تصمیم بیرون شده از استبداد نیست.
۳- بدست آمدن نتیجه مطلوب به لحاظ نقش عقل جمعی برای ارائه نظر.
۴- استحکام عقلانیت و خرد ورزی وجلوگیری از سقوط در جزم گرایی. روی هم رفته همان است که حکما فرموده اند: المشوره مع السداد- و السخافه مع الاستبداد- مشوره همزاد نیک اندیشی است و ابلهی همزاد استبداد.
اما شورا در اسلام جدا است از نقش شورا در قوانین وضعی دیگر. اسلام بعنوان یک دین کامل و شامل تمام زوایای زندگی دارای اصول و شریعت می باشد. در اسلام مواردی است که شورا حق تغییر و تبدیل آن ها را ندارد:
الف- اصول دین اسلام یا خدا محوری در مواردی است که شورا حق تغییر و تبدیل آنها را ندارد. اندیشه اسلامی به هیچ صورت تغییرپذیر نبوده و در حیطه اختیارات شورا نمی باشد.
ب- احکامی که در آن نص قاطع و صریح وجود دارد پیرامون لازمی بودن آن نیز تشکیل شورا بی مورد خواهد بود. شورا می تواند در مورد زیر نقش داشته باشد:
الف- در صورتی که نص صریح پیرامون یک حکم موجود نیست شورای مجتهدان تحت عنوان اجماع می تواند حکمی در مورد با توجه به توافق با کتاب و سنت صادر نماید. حدیث “لا تجتمع اُمتی علی الضلاله” در همین مورد است.
ب- در مواردی که نص اسلامی شیوه حکم را منوط به خود امت واگذار نموده و شورا در مقام ممثل امت آن را تحت نام مصالح به تصویب می رساند.
ج- گاهی شورای می تواند پیرامون شیوه تعبیر و تغییر احکام و اصول نیز نقش داشته باشد- نظیر تعبیرات مختلفی که از بعضی احکام و عقاید مذاهب مختلف اسلامی بدست داده اند. بناءً امت که شورا ممثل آن است می تواند در موارد بخصوص اقدام نماید نه در اصول کلی اسلام که آن تغییر ناپذیر می باشد. درین جاست که اسلام بعنوان قانون اساسی برای مسلمانان موارد غیر قابل تغییر و موارد تغییر ناپذیر را دارا می باشد. برخلاف قوانین وضعی قسمی که وضع آن طی یک شورا صورت پذیرفته تغییر آن نیز ممکن خواهد بود. اما اصول اسلامی به لحاظ الهی بودن آن ضرورت به اصلاح و تعدیل ندارد.
بیهقی از ابن عباس نقل می کند –هنگامی که امر به مشاوره در سوره آل عمران نازل شد، رسول کریم فرمود: “اما أن الله و رسوله لغنیان عنها و لکن جعلها الله تعالی رحمه لامتی فمن استشار منهم لم یعدم رشدا و من ترکها لم یعدم غیا” یعنی هرچند خدا و رسول او نیازمند مشاوره نمی باشند، در امری که تصریح گردیده در کتاب و سنت دیگر نیازی به تعدیل و تغییر آن نیست؛ اما مامور شدن رسول اکرم به مشاوره یک نوع رحمت برای مردم است، کار مبنی بر مشوره دارای کامیابی خواهد بود و بدون مشوره شکست را در پی خواهد داشت. قرآن با یادآوری مشوره حکومت های گذشته طبیعی بودن و تاریخی بودن مشوره را نشان می دهد. نظیر مشوره ملکه سبا با اعضای حکومتش، (یا ایهاالملأ افتونی فی امری ماکنت قاطعه امراً حتی تشهدون- سوره نمل ۳۲) ای بزرگان حکومت نظر بدهید، درمسأله پیش آمده، من فیصله نمی کنم کاری را مگر اینکه شما حضور یابید. و قرآن با فخری و تمدیح از این نوع حکومت یاد می کند و در مقابل تک روی فرعون در برابر مردم و عدم نظرخواهی او ازمردم را استبداد می داند. (ما علمت لکم من الله غیری- سوره قصص ۳۸) من یقین ندارم خدای جزء خود را برای شما.
همچنان نمونه های بارزی از تشکیل نمودن شورا در زمان رسول اکرم وجود دارد، که رسول اکرم با وجود اتصال آن با وحی و عدم نیازمندی به راهنمایی برای نشان دادن اهمیت شورا و تاثیر گذاری آن بر عواقب امور از شورا استفاده کرده و به فیصله آن عمل نموده است. مثلاً، مشوره پیرامون جهاد در غزوه بدر، و قبول نمودن رأی حباب بن منذر- در مورد شیوه سازماندهی مجاهدین، و در مورد سرنوشت اسراء با حضرت ابوبکر صدیق و حضرت عمر و مشوره در باره محل جنگ در غزوه احد و شیوه جنگ در خندق و قبول نظریه سلمان فارسی و مشوره ام سلمه در صلح حدیبیه پیرامون مشکل حلال کردن از احرام، نشانگر وجود شورا در موارد مختلف و با افزار مختلف و با شیوه های متفاوت می باشد. و بعد از مشورت در احد بود که بازهم مامور شد به مشوره با اصحاب کرام با وجود اینکه جنگ در بیرون مدینه در ظاهر نتیجه خوب برای مسلمان ها نداشت.
شورا پیرامون شیوه برخورد با کفار نه در باره اصل دفاع از اسلام نشانگر بازتابی شورا در شیوه ها است در اصول- اما حساس ترین بعد شورا نوعیت انتخاب افراد و طیف های که اعضا به آن منسوب اند، می باشد و می توان به روشنی احکام اسلام چنین ارزیابی کرد:
الف- داشتن حکم اجرایی مختلف مجوزی برای تشکیل شورا پیرامون یک مسأله بوده و احکام قطعی نیازی به شورا پیرامون چگونگی خویش ندارد.
ب- داشتن استقلال فکری ناشی از تجربه و تعهد برای مشاورین لازمی است. ابن مسعود از رسول اکرم آورده است: “المستشار موتمن” مشاور امانتدار است.
ج- انتخاب مشاورین از متن امت، که در انتخاب آن خصوصاً در تعیین اعضا شورا در امور سیاسی، امت نقش اصلی داشته باشد. تعدادی از دانشمندان مسلمان چون ضیاالدین الرئیسی، ابن تیمیه و منتظری منبع اخذ قدرت از جانب حاکم، شورا را که ممثل کل امت است می داند و حتی قرطبی حکومت غیر شورایی را معزول می پندارد. پس شوراهای انقلابی و کمیسیون های انتصابی به هیچ صورت نشان دهنده وجود یک شورا به معنی شرعی آن نه، بلکه مسخ شورا و استبداد در لباس شورا است.
د- تعهد و باور اعضا به تلاش جهت بدست آوردن بهترین نتیجه بخاطر بهبود وضعیت امت یکی دیگر از ضرورت های شورا است. قلدرها و فریب کارانی که خود را در شوراها مرتبط به امور کل یک جامعه جا می زنند، غالباً به گفته یکی از نویسندگان انگلیسی بعنوان اتاقک تاریک کمره تصویر برداری عمل می نمایند و واقعیت ها را برای حاکم و فیصله ها را برای امت وارونه جلوه می دهند- نظیر بلی گوهای اطراف سیاست مداران.
هـ- در اسلام مهم ترین خصیصه مشاورین همان پای بندی به دینداری است، چون اسلام تمام جهان بینی را برمبنای توحید پایه ریزی نموده، در کنار هر تخصص دیگری برای اعضای شورا ایمان و تدین ضروری پنداشته شده است. آیت ۲۱۲ سوره بقره به همین مسأله توجه دارد –فهدی الله الذین آمنوا لما اختلفوا فیه من الحق بإذنه- پس هدایت کرد خدا کسانی را که ایمان داشتند، پیرامون مسأله مورد اختلاف به حق.
و- داشتن قدرت تحلیل در مسأله مورد نظر برای اعضای شورا یکی دیگر از ضرورت های شورا است، دیده شده اصدار فرامین سیاسی از افراد نظامی- و از شخصیت های مثلاً‌ علمی و حتی تعبیر هایی پیرامون مسائل عبادت از زبان غیر متخصصین به متون دینی- جامعه ها وملت ها را به سوی بحران سوق داده است- در باره برخورد و عدم آن با کفار در حدیبیه و مشوره آن حضرت با ابوبکر صدیق، که او جواب داد: “انا لم نجئی لقتال احد و انما جئنا معتمرین” ما برای جنگ نه بلکه برای زیارت آمده ایم، نشانگر همین مسأله است.
اما حرف اخیر گستردگی شورا در اسلام است، که می توان آن را چنین خلاصه نمود: شورا از خانه تا حکومت، در آیت ۳۶ سوره شورا آمده: “وما عندالله خیر للذین آمنوا وعلی ربهم یتوکلون” و در آیت ۳۸ می خوانیم: “والذین استجابوا لربهم واقاموالصلاه وامرهم شورا بینهم ومما رزقنهم ینفقون” یعنی پاداش خیر از جانب خدا برای کسانی است که دارای توکل و قبول حکم پروردگار و اقامه نماز و کارهای برمبنی مشوره و خرج از مال حلال باشند. قرار گرفتن شورا میان نماز و نفقه و عدم مقید شدن امر مورد مشوره اهمیت وگستردگی شورا را نمایان می سازد، اما بالندگی شورا در اسلام در امور سیاسی- نظامی در آیت ۱۵۹ سوره آل عمران چنین است: “فبما رحمه من الله لنت لهم ولو کنت فظاً غلیظ القلب لانفضوا من حولک- فاعف عنهم و استغفرلهم وشاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی الله ان الله یحب المتوکلین” در بخش اول آیت استبداد و دیکتاتوری به شکل اخلاقی آن به شدت رد می شود. یعنی نرمش و تحمل شنیدن سخنان دیگران رحمت است از جانب پروردگار- و دیکتاتوری دوری از رحمت. و بخش دوم آیت نتیجه دیکتاتوری که دور شدن مردم است از زمامدار را نشان می دهد؛ یعنی اگر تو دارای قلب سخت و خشن باشی اینها از اطرافت پراگنده می شوند و بخش سوم آیت- امکان خطا را در مشوره دهی نشان داده و ظرفیت پذیرش آن را برای زمامدار پیشنهاد می کند، یعنی در صورت اشتباه در ارائه نظر از طرف مشوره دهندگان از آنها درگذر و برای شان طلب آمرزش نما و بخش چهارم آیت، که نشان از اهمیت قاطع مشوره می دهد، امر می کند که با آنها بازهم مشاوره نما و مردم را در امر سرنوشت شان شریک بساز و در بخش اخیر آیت، مهم ترین بخش از یک شور را ارزیابی می کند که آن عزم بعد از تشکیل شورا است، عزم کرده شود با توکل به پروردگار. توکل جنبه الهی شورا را پیش می کشد اما مهم عزم است، پس بعد از شورا چگونه عزم باید صورت گیرد، حضرت علی روایت می کند، سئل رسول الله عن العزم فقال مشاوره اهل الرأی ثم اتباعهم- ابن مردویه- عزم مشوره کردن است و عمل به مصوبه و فیصله شورا است شورایی که به مصوبه های آن عمل صورت نگیرد سودی ندارد، و شورا در امور اجتماعی بنام اصلاح یا صلح یعنی از بین بردن فساد مورد توجه قرار گرفته است. در آیت ۱۱۴ سوره نساء چنین آمده است: “لاخیر فی کثیر من نجواهم الا من امر بصدقه او معروف او اصلاح بن الناس” هیچ خیری در بسیاری از گفتگوی شان نیست مگر خیر به گفته همان کسی است که امر به صدقه نماید و یا سخنی برای بوجود آوردن اصلاح میان مردم بگوید، کوچک ترین مورد شورا همان مشاوره پیرامون مسایل در ارتباط به خانواده است، رسول اکرم(ص) فرموده است در مورد دختران با مادران شان مشورت نمایید.(رواه احمد) و در آیت ۲۲۳ سوره بقره آمده است: “فان ارادا فصالاً عن تراضی و تشاور فلا جناح علیهما” اگر زن و شوهر هردو اراده جدا کردن طفل را از شیر روی مشوره داشته باشند،‌ هیچ گناهی نیست، یعنی کوچک ترین مسأله اگر روی مشاوره فیصله گردد نتیجه خوب بارخواهد آورد. آخرین مسأله که ناگفته نباید گذاشت پیروی اعضای شورا از فیصله که خود آنها در آن نقش داشته اند است. این را می گذاریم به گفتگوی که میان رسول اکرم و یاران صورت گرفته است، وقتی که حاصل مشوره این شد که از مدینه بیرون شوند طرف کاروان قریش رسول اکرم درقسمت تعهد آنها به ایستادگی در برابر عواقب این کار سوال نمود، یاران چنین فرمودند: ولا نقول لک کما قال قوم موسی له- اذهب انت وربک فقاتلا انا ههنا قاعدون ولکن نقول اذهب فنحن معک و بین یدیک و عن یمینک وعن شمالک مقاتلون- ما نمی گوییم برای تو قسمی که بنی اسرائیل برای موسی(ع) گفتند- تو همراه پروردگارت برو و جهاد کن ما اینجا هستیم، بلکه ما می گوییم وقتی که تعهد سپردیم با تو خواهیم بود و در صورت وقوع جنگ در کنار تو خواهیم جنگید.
نوشته: کمال الدین حامد