تعامل با والدین چرا و چگونه

الحمد لله رب العالمین و الصلاه  و السلام علی خاتم الانبیاء و المرسلین نبینا محمد صلی الله علیه و علی آله و صحبه و بعد:

خداوند متعال می فرماید: ” ای انسان پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید، هر گاه یکی از آن دو یا هر دوی ایشان نزد تو به سن پیری رسیدند کمترین اهانتی بدیشان نکن و بر سر ایشان فریاد مزن و با احترام با آنها سخن بگو(۲۳). بال تواضع و فروتنی را برایشان فرود آور و بگو پروردگارا، همانگونه که آنها در کودکی مرا با (مهربانی) تربیت و بزرگ کردند تو نیز آنها را مورد رحم و شفقت خود قرار بده. (۲۴: اسراء).

پدر و مادر؛چه کسی می داند که پدر و مادر کیست؟

پدر و مادر سبب خلقت انسان هستند و نسبت به او بی نهایت بخشنده و سخاوتمند، پدر با انفاق و مادر با به دنیا آوردن و مشقت هایی که در این راه متحمل می شود این احسان و سخاوت را به صحنه ظهور می رسانند.

نعمت خلق و ایجاد از آن آفریدگار سبحان و نعمت تربیت و به دنیا آوردن از پدر و مادر است.

عبد الله بن عباس رضی الله عنه می گوید: سه آیه قرآنی به همراه سه قرینه آمده است که هر یک از آنها بدون دیگری پذیرفته نمی شود:

۱ـ” اطیعو الله و اطیعو الرسول” (تغابن:۱۲) هر کس از پروردگار اطاعت کند و از رسول اکرم (ص) اطاعت نکند این اطاعت از او پذیرفته نمی شود.

۲ـ “و اقیموا الصلاه و آتو الزکاه”(بقره:۴۳) هر کس نماز بخواند اما زکات ندهد نمازش پذیرفته نمی شود.

۳ـ “ان اشکر لی و لوالدیک” (لقمان: ۱۴) هر کس خداوند را شکر بگوید اما از پدر و مادرش تشکر نکند از او پذیرفته نمی شود.

از این رو در کتاب خداوند متعال این اندرزها تکرار و بر نیکی به پدر و مادر و پرهیز از ترک آن تأکید و نسبت به بی ادبی به آنها هشدار داده شده است. خداوند متعال می فرماید:”تنها خداوند را بندگی کنید و هیچ کس را شریک او مسازید و به پدر و مادر خود نیکی کنید.(نساء:۳۶) همچنین می فرماید:”و به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادر خود نیکی کند.(عنکبوت:۸) در جای دیگر خداوند عز وجل می فرماید:”و به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادر خود نیکی کند به ویژه مادرش که بدو حامله شده و هر دم به ضعف و سستی تازه ای دچار آمده و به مدت دو سال او را شیر داده است لذا هم سپاسگزار من و هم سپاسگزار پدر و مادرت باش. (بدان که همه) به سوی من باز می گردند. (لقمان: ۱۴).

در این آیات تشریح شده است که پدر و مادر جایگاه رفیع و حق زیادی بر گردن فرزندان خود دارند و در این میان مادر از جایگاه ویژه ای برخوردار است، زیرا مشکلات و مشقت های زیادی را در به دنیا آوردن فرزند و نیز دوره های نوزادی و کودکی او تحمل کرده است. یکی از سخت ترین این مراحل، هنگام تولد نوزاد است که جز مادرانی که این وضع را تحمل کرده اند، کسی مقدار سختی آن را نمی داند.

در سنت رسول گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه وسلم نیز بر لزوم نیکی و احترام به پدر و مادر تاکید فراوان شده و آمده است که خودداری از انجام این مسئولیت نیز عواقب بسیار بد و مجازات سختی در پیش دارد.

در این جا به نمونه هایی از این نگاه سنت به مسأله احترام به پدر و مادر اشاره می کنیم:

امام طبرانی در حدیث صحیحی از رسول الله صلی الله علیه و سلم روایت می کند که “خشنودی پروردگار در گرو خشنودی پدر و مادر است و خشم او نیز در گرو خشم آنان.

صاحبان کتاب های “سنن” ـ به جز امام ترمذی ـ با سند صحیح از عبدالله بن عمرو عاص (رضی الله عنه) روایت کرده اند که روزی مردی نزد پیامبر آمد و گفت: آمده ام تا با تو برای هجرت بیعت کنم و والدین خود را در حالی که گریه می کردند به حال خود گذاشته ام. پیامبر خدا (ص) فرمود: به نزد آنها باز گرد و همان گونه که آنان را گریاندی، آنان را بخندان.

امام احمد و ابن ماجه به نقل از معاویه بن جهمی السلمی آورده اند که او از پیامبر خدا برای رفتن به جهاد و همراهی با آن حضرت اجازه خواست، رسول الله ـ درود و سلام خدا بر او باد ـ به او امر کرد که به خانه بازگردد و به مادرش نیکی و احترام کند. هنگامی که معاویه خواسته خود را تکرار کرد، پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم فرمود: وای بر تو! پای مادرت را بگیر، … وارد بهشت خواهی شد.

در صحیحین به نقل از ابوهریره رضی الله عنه آمده است، مردی به نزد رسول الله ـ درود خدا بر او باد ـ آمد و گفت: ای پیامبر خدا، بیشتر از همه باید به چه کسی احترام کنم؟ رسول خدا (ص) فرمود: مادرت. مرد گفت: دیگر چه کسی؟ نبی اکرم صلی الله علیه و سلم فرمود: مادرت. آن مرد باز هم پرسید، دیگر چه کسی؟ رسول گرامی اسلام فرمود: مادرت. او باز هم پرسید: پس از آن چه کسی؟ آن حضرت فرمود: پدرت. این حدیث دلیلی بر آن است که احترام به مادر و نیکی به او باید سه برابر پدر باشد، زیرا که او مشقات و مشکلات بیشتری را در هنگام بارداری، وضع حمل و در مدت شیردهی متحمل می شود. این سه مسأله فقط بر عهده مادر است و پس از آن است که پدر در تربیت فرزند با مادر همراه می شود. در آیه ۱۴ سوره لقمان هم به شیوه ای دیگر به این موضوع مهم اشاره شده است:” و وصینا الانسان بوالدیه حملته امه وهنا علی وهن و فصاله فی عامین. ( به آدمی درباره (لزوم احترام) به والدینش وصیت کرده ایم (و او باید به یاد داشته باشد که ) مادرش به هنگام بارداری و به هنگام وضع حمل مشقت فراوان کشیده است و شیر دادنش دو سال طول کشیده است.

در حدیث صحیحی از رسول خدا (ص) روایت شده است که ” الله جل و علا روز قیامت به سه نفر نمی نگرد، کسی که والدینش او را نفرین کرده باشند، زنی که خود را به شکل مردان در آورد و دیوث (انساب بى غیرت در قبال محارمش). و سه کس نیز وارد بهشت نمی شوند: کسی که والدینش او را نفرین کرده باشند، شرابخوار و کسی که می بخشد و منت می گذارد. {روایت از امام نسائی، امام احمد و حاکم.

امام احمد با سند صحیح از معاذ بن جبل روایت کرده است که وی می گوید: رسول الله صلی الله علیه و سلم مرا به ده چیز سفارش نمود: برای خداوند شریک مگیر، … و مواظب باش که والدینت تو را نفرین نکنند حتی اگر از تو بخواهند که از نزد خانواده و مال خودت بروی… الخ.

همان گونه که احترام به پدر و مادر از وصایا و تاکید پیامبر گرامی ما حضرت محمد صلی الله علیه و سلم است، دیگر پیامبران الهی نیز در گفتار و کردار خود بر این امر تاکید کرده اند.

در سطور بالا به برخی از اقوال آن حضرت اشاراتی داشتیم و اکنون به برخی از افعال آن حضرت در این باره اشاره می کنیم:

در سالی که صلح حدیبیه امضا شد، یک بار پیامبر خدا به همراه اصحاب و ارتش خود ـ در حدود هزار نفر ـ از منطقه ای که قبر مادرش آمنه دختر وهب در آن قرار داشت ـ در منطقه ابواء در میان مکه و مدینه ـ آن حضرت توقف کرد، به نزد قبر مادر خود رفت و گریه کرد؛ و همه همراهان او نیز گریستند. حضرت محمد (ص) فرمود:از خداوند اجازه خواستم که برایش استغفار کنم، اما خداوند (جل و علا) به من اجازه نفرمود، و اجازه خواستم که بر سر قبرش بروم که این اجازه را به من داد. بنابراین به قبرستان بروید، زیرا که آنجا شما را به یاد آخرت می اندازد. {امام بغوی در شرح السنه آورده و اصل این حدیث در صحیح امام مسلم موجود است. }

ابراهیم خلیل، ابو الانبیاء و امام موحدان علیه السلام با پدرش به لطف و نرمی و شفقت سخن می گوید ـ حال آنکه پدرش کافر بود ـ و ( در حالی که قصد دارد او را به سوی توحید و عبادت خالص خداوند عز و جل دعوت کند و در آن حال پدرش ضمن مخالفت با خواسته ابراهیم او را تهدید می کند که او را مورد ضرب و شتم قرار خواهد داد و از خانه بیرون خواهد کرد ) می گوید: ای پدر! سلام بر تو! از پروردگارم برای تو طلب آمرزش خواهم کرد. (مریم/۴۷)

خداوند متعال یحیی بن زکریا را مورد ستایش قرار داده است زیرا که او ” به والدین خود نیکی می کرد و ستمگر و سرکش نبود” (مریم/۱۴)

در قرآن کریم سخنان متعددی از زبان پیامبران الهی علیهم السلام نقل شده است.
سلف صالح امت اسلامی نیز بر این مسأله بسیار تاکید داشته و خود بیشتر از دیگران به والدین خود احترام و نیکی می کردند.

ابو هریره رضی الله عنه هر گاه قصد خروج از خانه را داشت با مادرش وداع می کرد و می گفت: السلام علیکم و رحمه الله و مادر نیز پاسخ می داد، و علیک السلام ای فرزندم و رحمه الله و برکاته. آن صحابی جلیل القدر نیز می گفت: خداوند تو را مورد رحمت قرار دهد بدان سبب که تو در کودکی مرا تربیت کرده ای و مادر نیز پاسخ می داد که خداوند نیز تو را مورد رحمت خویش قرار دهد که در بزرگ سالی ات مرا احترام می کنی.

مادر عبدالله بن مسعود رضی الله عنه نیز شبی از پسرش خواست که اندکی آب برایش بیاورد. عبدالله رفت و با آب باز آمد، اما مادرش به خواب رفته بود، عبدالله از بیدار کردن مادر خودداری کرد، مبادا که سبب ناراحتی او فراهم آید و از آنجا دور هم نشد، مبادا که بیدار شود و آب بخواهد و عبدالله نباشد، به همین علت تا صبح بر بالین مادرش ماند تا آنکه بیدار شود و آب بنوشد!
ابن حسن تمیمی (رح) نیز قصد کشتن عقربی را داشت، عقرب به داخل خانه رفت و در سوراخی پنهان شد. او هم با انگشت خود جلوی سوراخ را گرفت. عقرب او را نیش زد. از او پرسیدند چرا چنین کردی؟ گفت: از آن ترسیدم که از سوراخ خارج شود و مادرم را نیش بزند.

ابن عون المزنی دیگر سلف صالحی است که در این زمینه داستان مشهوری دارد. روزی مادرش او را فرا خواند. ابن عون با صدای بلند به مادرش جواب داد تا آنکه صدایش را بشنود. او از اینکه صدایش را بلند کرده بود، ناراحت شد و به همین خاطر دو غلام خود را آزاد کرد.

ما در این جا فقط به چند نمونه اشاره کردیم و حال آنکه داستان های زیادی از احترام سلف صالح به والدین گزارش شده است و مقصود ما فقط بیان نمونه هایی از این قبیل بود.

اگر به خود و اطراف خود نگاهی بیندازیم، کوتاهی و قصور زیادی در این بخش ملاحظه خواهیم کرد و گاهی خدای ناکرده برخی گرفتار عقوق والدین می شوند. از خداوند متعال می خواهیم که ما را ببخشد و از این کار حرام مصون بدارد.

نفرین پدر و مادر ابعاد و مظاهر گوناگونی دارد که گاهی مردم از شناخت آن عاجزند. از جمله، فرزند به بهانه ای مانند به دست آوردن مال زیاد یا بالا رفتن سطح تحصیلات یا جایگاه اجتماعی در مقابل پدر و مادرش تکبر کند.

یکی دیگر از مواردی که ممکن است نفرین والدین را در پی داشته باشد، خودداری فرزند از بر طرف کردن نیازهای مالی پدر و مادر است که گاهی آنان را مجبور به گدایی می کند.

از موارد دیگر این است که فرزندی دوست یا همسر یا خودش را بر پدر و مادرش ترجیح دهد. همچنین بکار بردن نام آنها بدون احترام ـ چنانچه آنها این کار را زشت بدانند ـ می تواند سبب رنجش و عصبانیت آنها شود.

برخی مردم نیز فراموش می کنند که پدر و مادرشان بر گردن آنان حق دارند و به همین سبب هیچ گاه به فکر ادای دَین خود به آنان نمی افتند. آیا کسی که مورد نفرین پدر و مادرش قرار گرفته است، نمی داند که احترام و نیکی به پدر و مادر ضروری و واجب است و او مدیون آنهاست و فقط کسی این حق والدین بر خود را انکار می کند که ستمگر و ناسپاس است و چه بسا که درهای توفیق و رحمت به رویش بسته است و حال آنکه ممکن است تمام دنیا را در اختیار داشته باشد؟!

مادری که نه ماه جنین را در داخل جسم خود نگه می دارد و در این مدت هر روز سختی های تازه ای متحمل می شود، و هر چه قدر که جنین بزرگ تر می شود، مادر ضعیف تر می شود و وضع حمل نوزاد نیز سختی های زیادی برای مادر دارد که گاهی تا سر حد مرگ عذابش می دهد. آن مادر فقط امیدش به این فرزند نو رسیده است. او را زیبایی دنیا می داند و تعلق خاطرش را به دنیا بیشتر می کند و به همین سبب شبانه روز به او خدمت می کند و دائما نگران بهداشت و سلامت و تغذیه اش است و خود در این میان چه شب ها که بیدار می ماند و دست ها و سینه اش مرکب نوزادند و خود گرسنه می ماند تا فرزندش سیر شود، خود شب ها را بیدار می ماند تا او آرام بخوابد. چنان بر فرزندش مهربان است که وصف شدنی نیست، هر گاه از او دور شود، دعایش می کند، هر گاه از مادر کناره می گیرد، مادر با نرمی فرایش می خواند. اگر مشکلی برایش پیش آید، مادر را به فریاد می خواند. فرزند در دوره کودکی چنین می اندیشد که همه خوبی ها نزد مادر است و اگر مادر او را به سینه خود چسباند و محکم در آغوش گرفت، دیگر هیچ مشکلی ندارد.

آیا مادر بعد از این همه، سزاوار بی احترامی هست؟

بار الها! تو بخشنده و مهربانی.

اما درباره پدر! فرزند مایه بخل و ترس اوست! شبانه روز کار و تلاش می کند و همه گونه سختی را تحمل می کند تا لقمه نانی به کف آرد و در دهان فرزند بگذارد. هنگامی که فرزند به نزد او می رود، به نرمی با او برخورد می کند و هر گاه به سوی او می نگرد، لبخند می زند و هر گاه به نزد او می رود به او دل می بندد و او را محکم در آغوش می گیرد. همه مردم را از پدر خود می ترساند! و آنان را تهدید می کند که پدرش با آنها چکارها خواهد کرد! آیا پس از این همه پدر سزاوار نافرمانی و بی احترامی و اهانت است؟!

از ذلت و خواری به خداوند متعال پناه می بریم.

هنگامی که والدین متوجه سرکشی و نافرمانی فرزند می شوند، چه بسیار که ناامید و افسرده می شوند. آنها امیدوار بودند که از فرزند خود نیکی ببینند و آرزو داشتند که او حق شناس باشد، اما فرزندشان اکنون آنها را تحقیر می کند و ناتوانی های دوره کودکی خود را از یاد می برد یا آنکه نادیده می انگارد و به جوانی حال خود مغرور می شود و تحصیلات و فرهنگ و جایگاه و موقعیت و منزلت اجتماعی خود را به رخ آنها می کشد و با رفتار و کردار و گفتار ناسنجیده آزارشان می دهد. با بی ادبی و کلمات اهانت آمیز با آنان سخن می گوید و مدام آنان را تحقیر می کند. پدر و مادر در آرزوی زندگی او هستند و او مرگ آنان را می خواهد. چنان رفتاری از فرزند بد بروز می کند که پدر و مادر آرزو می کنند ای کاش عقیم بودند. نیکی به حال آنان دل می سوزاند و مروت در حق آنان گریه می کند.

ای کسانی که عاقل و دانایید! هشیار باشید. مبادا در حق پدر و مادر کوتاهی کنید، زیرا این کار عاقبت بسیار بدی دارد. هر چه در توان دارد در احترام به آنان کوتاهی نکند، چرا که ممکن است آن دو از دنیا بروند و آن گاه دیگر پشیمانی سودی ندارد. آری! احترام و نیکی به والدین صفت انسان های کریم است. حتی اگر شریعت نیز بر این صفت تاکید فراوان نمی داشت، باز هم خصلت نیک و پسندیده همه انسان ها بود.

علاوه بر آنکه هر فطرت پاکی ارزش این خصلت را می داند، احترام به پدر و مادر کفاره گناهان و موجب کسب پاداش اخروی و جلب خشنودی آفریدگار منان است. احترام به والدین همچنین موجب استجابت دعاست. با این کار دل ها شادمان می شود و زندگی زیبا می گردد و پس از مرگ نیز نام نیک به یادگار می ماند.

خداوندا! ما و پدران و مادران ما را بیامرز و بدان سبب که ما را در کودکی پرورانده اند، آنان را مورد رحمت و عنایت خویش قرار ده و لطف و پاداش خود را که به بندگان صالح خود عنایت می کنی، از آنان دریغ مدار.

درود و سلام خداوند بر محمد و آل و یاران محمد باد.

ترجمه: ام طه ناوی
مصدر: سایت نوار اسلام
IslamTape.Com