نیکی به همسایه

مقوله معروف و مشهوری است بین مردم. به اندازه‌ی قدر و قیمت همسایه، ارزش خانه بالا می‌رود. همسایه‌ی نیک و صالح علامت نیک بختی است.

فضیلت نیکی برای همسایه در اسلام

 اسلام حقّ همسایه را بزرگ شمرده است. همیشه جبرئیل امین علیه السلام رسول الله صلى الله علیه وسلم را در حقّ همسایه توصیه می‌کرد تا این اندازه که رسول الله صلى الله علیه وسلم گمان می‌کرد که همسایه از همسایه‌اش ارث می‌برد. رسول الله صلى الله علیه وسلم فرمود که:

 «جبرئیل امین مرا در حقّ همسایه وصیّت نمود تا جایی که من گمان بردم که همسایه وارث همسایه قرار می‌گیرد.» قرآن مجید هم راجع به نیکی کردن در حقّ همسایه وصیّت نموده است. قول خداوند متعال است که: ﴿وَاعْبُدُوا اللهَ وَلَا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَبِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَالْجَارِ ذِی الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ﴾ [نساء: ۳۶]؛

«خداوند را بندگی کنید و چیزی را با او شریک نگردانید و به پدر و مادر احسان کنید و به خویشاوندان، یتیمان، درماندگان، همسایه‌ی نزدیک، همسایه دور و دوست همنشین.»

باید توجه داشت که چگونه پیامبر صلى الله علیه وسلم راجع به نیکی و احسان کردن در حق همسایه تأکید کرده و فرمود: «مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِالله وَالْیَوْمِ الآخِرِ فَلْیُکْرِمْ جَارَهُ»، وعند مسلم: «فَلْیُحْسِنْ إلیٰ جَارِهِ»؛ «هر کس که به الله و روز رستاخیز ایمان دارد باید همسایه‌اش را اکرام کند.» و در روایت صحیح مسلم چنین آمده: «هر کس که به الله و روز رستاخیز ایمان دارد باید به همسایه‌اش نیکی کند.»

بهترین شخص نزد خداوند کسی است که با همسایه‌اش به نیکی رفتار کند و بهترین یاران و دوستان نزد الله متعال کسی است که برای دوستانش بهتر باشد و بهترین همسایگان نزد الله متعال کسی است که برای همسایگانش بهتر باشد.

همسایه کیست

همسایه کسی است که تو را پناه دهد؛ فرقی نمی‌کند کافر باشد یا مسلمان. امّا اهل علم راجع به تعریف همسایه‌داری اقوال متعددی ذکر نموده‌اند و قول درست‌تر این است و حقیقت نزد خداوند است که: از نظر عرف آن چه در محدوه‌ی همسایگی است، همان را همسایه می‌گویند. همسایه‌ها از نظر رتبه متفاوت‌اند؛ یکی مسلمانِ خویشاوند، دیگری مسلمان، امّا خویشاوند نیست؛ تمام این‌ها در حقّ همسایه‌داری مشترک‌اند، امّا بعضی از ایشان به اندازه‌ی رتبه و قرابت‌شان از حقّ بیشتری برخوردارند.

از روش‌های همسایه‌داری

بعضی از مردم گمان می‌کنند که همسایه همان است که خانه‌اش با خانه‌ی او چسپیده باشد. بدون شک و تردید این یکی از بزرگترین صورت‌های همسایگی است، اما روش‌های دیگری نیز برای مفهوم همسایه‌داری وجود دارد؛ مثل این که در کار و شغل، و بازار و مزرعه در کلاس مدرسه و غیره همسایه باشند و نیز با روش‌های دیگری با هم همسایه محسوب می‌شوند.

از حقوق همسایه

شکی نیست که همسایه حقوق زیادی دارد که به بعضی از مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:

۱- جواب سلام و قبول کردن دعوتی او؛ گرچه این از حقوق عموم مسلمین بعضی بر بعضی دیگر است، ولی در حقّ همسایه تأکید به سزایی به خاطر ایجاد روح الفت و دوستی دارد.

۲- دور کردن چیز آزار دهنده از او؛ بله این حقّ از بزرگ‌ترین حقوق همسایه است. اذیّت کردن گرچه برای تمام انسان‌ها و جانداران حرام قرار داده شده، امّا راجع به همسایه از تأکید بیش‌تری برخوردار است؛ چون که پیامبر صلى الله علیه وسلم دستور پرهیز کردن را از آن صادر نموده و روش‌های آن متنوع‌اند.

با من این قول زرین رسول الله صلى الله علیه وسلم را بخوان که می‌فرماید: «وَاللهِ لَا یُؤْمِنُ، وَاللهِ لَا یُؤْمِنُ، وَاللهِ لَا یُؤْمِنُ، قِیلَ: مَن یا رَسُولَ اللهِ؟ قَالَ: مَن لَا یَأْمَنُ جَارُهُ بَوَائِقَهُ»؛ «قسم به خدا مؤمن به حساب نمی‌آید، به خدا مؤمن به حساب نمی‌آید، قسم به خدا مؤمن به حساب نمی‌آید.» کسی سوال کرد: چه کسی ای رسول الله؟ فرمود: «کسی که همسایه او از شرش در امان نباشد.»

باری به پیامبر صلى الله علیه وسلم گفته شد که فلان زن شب‌ها نماز می‌خواند و روزها روزه می‌گیرد، امّا با زبانش همسایگانش را اذیّت می‌کند. رسول الله صلى الله علیه وسلم فرمود: «در او خیری نیست و قطعاً سزاوار آتش دوزخ است.» یعنی چنین شخصی سزاوار بهشت نیست.

باری شخصی نزد آن‌حضرت صلى الله علیه وسلم از همسایه‌اش شکایت کرد، رسول الله صلى الله علیه وسلم فرمود: «اسباب منزلت را سر راه در دیدِ مردم قرار بده.» آن شخص همین کار را کرد، وقتی که مردم از آن جا می‌گذشتند، او را مورد سؤال قرار دادند، هنگامی که جریان برای آن‌ها مشخّص شد، همسایه‌اش را لعنت می‌کردند، لهٰذا آن شخص، نزد پیامبر صلى الله علیه وسلم آمده راجع به لعنت شدنش از طرف مردم شکایت کرد. پیامبر صلى الله علیه وسلم فرمود: «قبل از اینکه مردم تو را لعنت کنند، خداوند تو را لعنت کرده است.»

۳- تحمل کردن اذّیت و آزار همسایه؛ قسم به خدا یکی از عادت اشخاص با مروّت و صاحبان همّت بزرگ همین است که بسیاری از آن‌ها قدرت دارند که اذّیت همسایه را به نحوی دفع کنند، امّا آن‌ها این اذیّتی را به خاطر حاصل کردن ثواب و بالابردن درجه‌ی خوب تحمل می‌کنند. خداوند می‌فرماید: ﴿ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَهَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا یَصِفُونَ﴾ [مؤمنون: ۹۶]؛ «سخن بد را به طریقی که نیکوتر است، دفع کن.» و نیز می‌فرماید: ﴿وَلَمَنْ صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذٰلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ﴾ [شوریٰ: ۴۳]؛ «البته هر کس صبوری و گذشتْ پیشه کرد، مسلماً این از کارهای استوار و مهمّ است.»

از حسن بصری رحمه الله روایت شده که فرمود: از خوبی همسایه‌داری این نیست که اذّیت و آزار او را باز دارد، بلکه خوبی آن است که بر اذیّت و آزار همسایه، صبر و تحمل کند.

۴- احوال‌پرسی و برآوردن حاجت همسایه؛ پیامبر صلى الله علیه وسلم چنین ارشاد فرمودند: «به من ایمان ندارد کسی که شب سیر بخوابد، در حالی که همسایه‌اش در کنار او گرسنه باشد و او هم از حالش خبر دارد.»

از عادات و روش انسان‌های نیک و صالح این است که از همسایگانش احوال‌پرسی کرده و راجع به برآوردن حاجات آن‌ها سعی و کوشش می‌کنند. در عهد صحابه چنین بود که یکی از یاران رسول الله صلى الله علیه وسلم هدیه‌ای برای همسایه‌اش می‌فرستاد و آن همسایه برای همسایه‌ی بعدی و او هم برای دیگری می‌فرستاد تا این که همان هدیه دور زده به همان اوّلی برمی‌گشت.

باری که حضرت عبدالله بن عمر رضی الله عنه گوسفندی ذبح نمود، به غلامش چنین فرمود: «وقتی که پوستش را کشیدی، اوّل به همسایه‌ی یهودی‌مان چیزی بده.»

۵- پوشیدن عیب و حفظ کردن آبروی همسایه؛ این از جمله حقوقی است که بر آن تأکید شده است؛ چرا که همسایه از بسیاری کارهای همسایه اطلاع حاصل می‌کند، پس مناسب است که سترپوشی همسایه‌اش را در ذهنش نهادینه کند. بر این مبنا که اگر او این کار را انجام دهد، خداوند در عوض، ستر او را در دنیا و آخرت می‌پوشد، امّا اگر چنان‌چه عیب او را فاش کرد، باید خودش را برای همین کار آماده کند. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَمَا رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ﴾ [فصلت: ۴۶]؛ پرودگار تو بر بندگان ظلم کننده نیست.

عادت عرب حتّی در زمان جاهلی هم، چنین بود که راجع به پوشیدن ستر همسایه فخر می‌کردند؛ شاعری به نام عنتره چنین می‌سراید:

وأُغمض طرفی إن بدتْ لی جارتی /∗/ حـتّـیٰ یـواری جـارتـی مـأواهـا

یعنی: وقتی همسایه‌ام برایم ظاهر شود، چشم‌هایم را پایین می‌گیرم تا این که مکانش او را پنهان کند.

امّا شاعر اسلامی چنین می‌سراید:

ما ضّر جاری إذا جاوره /∗/ ألَّا یکون لبیته ستر

أُعمی إذا ما جارتی خرجتْ /∗/ حتّیٰ یواری جارتی الخدر

یعنی: همسایه‌ام ضرر نمی‌کند وقتی که من همسایه‌ی او باشم این که خانه‌اش پرده نداشته باشد، چشم‌هایم کور می‌شوند وقتی همسایه‌ام بیرون برود تا این که پرده، همسایه‌ام را بپوشاند.

و در آخر تأکید می‌کنیم که همانا نیک بختی جامعه و ارتباط آن‌ها با هم ایجاد مجبّت بین افراد جامعه جز با ادای این حقوق و دیگر حقوقی که در شریعت اسلام آمده است، امکان پذیر نیست.

همانا بسیاری از مردم به کوتاهی‌شان نسبت به همسایه اعتراف دارند؛ تا جایی که همسایه از اسم همسایه‌ی دیوار به دیوارش بی‌خبر است و همسایه حقّ همسایه را غصب می‌کند. بعضی نسبت به بعضی دیگر خیانت می‌کنند و به عزّت و آبروی هم‌دیگر تجاوز می‌کنند. به خدا قسم این از بزرگ‌ترین گناهان به شمار می‌رود؛ از پیامبر صلى الله علیه وسلم سؤال کردند که  بزرگ‌ترین گناه کدام است؟ رسول الله صلى الله علیه وسلم گناهان بزرگ را شمرده و و از جمله‌ی آنها یکی را چنین فرمودند: «این که شخصی با زن همسایه‌اش زنا کند.»

از خداوند متعال درخواست داریم که همه‌ی مسلمانان را نسبت به رعایت حقوق همسایگان توفیق بدهد.