وب سایت اختصاصی اهل سنت و جماعت ایران زمین
خداوند تبارک و تعالی در تمام امور نرمش و مدارا و مهربانی را دوست دارد. اسلام، قاعده و دستور رفتار و روش با مردم را مشخص کرده و طریق حدود معامله را معین نموده و انسان را ملزم به رعایت آن کرده است که این راه و روش موجب خیر و منفعت زیاد و باعث امن و امان جامعه و وسیله درک و فهم تمام افراد جامعه است که احتیاج به تعاون و همکاری و برادری باهم دارند.
و با این دستور و برنامه، اسلام واجب کرده که مسلمانان در تمام معاملات و برخوردها با همدیگر به مهربانی و دوستی عمل کنند و با قهر و کینه رفتار نکنند.
حضرت رسول صلی الله علیه و سلمفرمود: «مهربانی در هرکاری باشد آن را نیکو می‌گرداند و در هرکاری نباشد زشت و عیبدار می‌شود»([۱]).
پیامبر صلی الله علیه و سلمفرمود: «خداوند مهربان است و در تمام امور نرمی و مهربانی را دوست دارد»([۲]).
و فرمود: «هرکس دوستی و مدارا را بر خود حرام نموده، تمام خیرات را نیز بر خود حرام کرده است»([۳]).
در اول خطبه‌ای که پیامبر بزرگوار اسلام در روز اول که وارد مدینه منورۀ شد فرمود: «ای مردم! طعام بدهید و سلام کنید، شیرین‌زبان باشید، صله رحم را انجام دهید، هنگامی که مردم در خوابند نماز شب را به پا دارید، به سلام داخل بهشت پروردگارتان می‌شوید».
و این از آداب و رسومی است که پیامبر بزرگوار به آن موصوف بوده و از اسباب محبت مردم نسبت به او بوده است و موجب جمع‌شدن مردم در حضورش بود. همچنانکه خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید:
﴿فَبِمَا رَحۡمَهٖ مِّنَ ٱللَّهِ لِنتَ لَهُمۡۖ وَلَوۡ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ ٱلۡقَلۡبِ لَٱنفَضُّواْ مِنۡ حَوۡلِکَۖ فَٱعۡفُ عَنۡهُمۡ وَٱسۡتَغۡفِرۡ لَهُمۡ وَشَاوِرۡهُمۡ فِی ٱلۡأَمۡرِ﴾ [آل‌عمران: ۱۵۹].
«پس به رحمت و برکت الهی با آنان نرم‌خو و پرمهر شدی و اگر تندخو و سنگدل بودی، قطعاً از پیرامون تو پراکنده می‌شدند، پس از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کارها با آنان مشورت کن».
خداوند متعال معلوم کرده که مهربانی و عطوفتی که حضرت محمد صلی الله علیه و سلمبدان آراسته بوده، از اسباب الفت و نزدیکی او با مسلمانان بوده، چرا که اگر حضرت محمد صلی الله علیه و سلمسنگ‌دل و ترشرو می‌بود، مردم از او دوری می‌نمودند و او را نمی‌خواستند.
و او بود که از کردار زشت مردم صرفنظر، و برای آنان از درگاه عظمت الهی طلب مغفرت می‌نمود، برای دلجویی آنان و رضایت خاطر با ایشان در امور مشورت می‌کرد. و این دستورات قرآنی اگرچه ظاهراً خطاب به حضرت رسول صلی الله علیه و سلماست، ولی متوجه امت می‌شود و بر امت لازم است که به حضرت رسول صلی الله علیه و سلماقتدا کنند و پیرو او باشند.
﴿لَّقَدۡ کَانَ لَکُمۡ فِی رَسُولِ ٱللَّهِ أُسۡوَهٌ حَسَنَهٞ لِّمَن کَانَ یَرۡجُواْ ٱللَّهَ وَٱلۡیَوۡمَ ٱلۡأٓخِرَ وَذَکَرَ ٱللَّهَ کَثِیرٗا ٢١﴾ [الأحزاب: ۲۱].
«قطعاً برای شما در اقتدا به رسول خدا سرمشقی نیکوست، برای آن کس که به خدا و روز واپسین امید دارد و خدا را فراوان یاد می‌کند».
﴿وَٱخۡفِضۡ جَنَاحَکَ لِلۡمُؤۡمِنِینَ ٨٨﴾ [الحجر: ۸۸].
«و بال خویش را برای مؤمنان فرو گستران».
و این نوع رفتار و اخلاق او نرمش و مهربانی، مخصوص طایفه و گروهی خاص نیست؛ بلکه جنبه عمومی برای دور و نزدیک و مطیع و خطاکار دارد.
﴿وَٱخۡفِضۡ جَنَاحَکَ لِمَنِ ٱتَّبَعَکَ مِنَ ٱلۡمُؤۡمِنِینَ ٢١۵ فَإِنۡ عَصَوۡکَ فَقُلۡ إِنِّی بَرِیٓءٞ مِّمَّا تَعۡمَلُونَ ٢١۶﴾ [الشعراء: ۲۱۵-۲۱۶].
«و برای مؤمنانی که تو را پیروی کرده اند بال خود را فرو گستر، پس اگر تو را نافرمانی کردند، بگو: من از آنچه می‌کنید بیزارم».
بر همۀ مسلمانان، حتی خطاکاران لازم است که برای دوری از گناه و کمبود آن در جامعه، از گناهکاران درخواست ترک گناه نمایند، تا مبادا بر آن استمرار داشته و جزو عادات‌شان قرار گیرد و بعداً در ترک آن دچار سختی شوند.
تکبر و بزرگنمایی بر مردم منافی اخلاق حسنه است و موجب تفرقه و عداوت و قطع صله ارحام و اوامر الهی می‌باشد، بر امت اسلام لازم است علیه آن مبارزۀ فراگیر فراهم سازد، تا دل‌ها از پلیدیهای آن پاک و مطهر شوند. خداوند متعال انسان متکبر و خودخواه را نمی‌خواهد و از او ناراضی است.
﴿وَلَا تُصَعِّرۡ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمۡشِ فِی ٱلۡأَرۡضِ مَرَحًاۖ إِنَّ ٱللَّهَ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخۡتَالٖ فَخُورٖ١٨﴾ [لقمان: ۱۸].
«از مردم به نخوت رخ برمتاب و در زمین خرامان راه مرو که خدا خودپسند و لاف‌زن را دوست نمی‌دارد».
در حالی که شخص عُجب و کبر خود را نشان می‌داد و در راه‌رفتن تکبر می‌نمود و سر و گردن را بر مردم بلندتر می‌گرفت، او هرگز نمی‌تواند زمین را بشکافد و نمی‌تواند در بلندی به کوه‌ها برسد.
﴿وَلَا تَمۡشِ فِی ٱلۡأَرۡضِ مَرَحًاۖ إِنَّکَ لَن تَخۡرِقَ ٱلۡأَرۡضَ وَلَن تَبۡلُغَ ٱلۡجِبَالَ طُولٗا ٣٧﴾ [الاسراء: ۳۷].
«و در روی زمین به نخوت گام برمدار، چرا که هرگز زمین را نمی‌توانی بشکافی و در بلندی به کوه‌ها نمی‌توانی رسید».
گاهی انسان متکبر و خودخواه، به نسب و اجدادی می‌نازد و فخر می‌کند و خود را اهل قدر و بزرگی می‌داند، و به آن افتخار می‌نماید که اسلام می‌خواهد این اطوار و رفتار عصبیت جاهلی و آثار فتنه‌گری مغرضین را که به ارث گذاشته و مدت زمانی آتش جنگ بر علیه آن شعله‌ور بوده نابود کند.
از ابوهریره رضی الله عنه نقل است که حضرت ختمی مرتبت فرمود: «خداوند تبارک و تعالی کبر و خود بزرگ‌بینی و فخر اجدادی را در بین شما نابود کرد، مؤمنِ پرهیزگار و خرابکارِ فاسد، شما از فرزندان آدم هستید و آدم از خاک، اگر مدعی تکبر و خودخواهی به اجداد و اقوام و اعمام باشید به مانند زغالی از زغال جهنم می‌مانید و در نزد خداوند از حشرۀ جعلان([۴]) که فضولات گاو و گوسفند را با نوک بینی جمع‌آوری می‌کند بی‌ارزشتر است»([۵]).
انسان متواضع اهل خداست و متکبر سهم و نصیبی در نیکی ندارد.
﴿وَعِبَادُ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلَّذِینَ یَمۡشُونَ عَلَى ٱلۡأَرۡضِ هَوۡنٗا﴾ [الفرقان: ۶۳].
«و بندگان خدای رحمان کسانی‌اند که روی زمین به نرمی گام برمی‌دارند».
از جاریه بن وهب رضی الله عنه روایت شده که حضرت رسول الله صلی الله علیه و سلمفرمود: «هان به شما خبر دهم به اهل بهشت: کسانی هستند ضعیف که اگر هرچه از خدا بخواهند قبول می‌کند و به اهل جهنم به شما خبر بدهم که ستمکارانی هستند که مانع خیر و مستکبر هستند».
متکبر اگر خود را به امتیاز فضیلت علم یا عمل یا مال و یا جاه و مقام و یا صلاح و یا به قدرت و زورمندی ببیند معلوم است از اصلاح نفس باز گشته است. و به نصیحت و حقیقت گوش نداده و با این تظاهر از نشاط و شادمانی و ترقی عقب افتاده است.
﴿وَإِذَا قِیلَ لَهُ ٱتَّقِ ٱللَّهَ أَخَذَتۡهُ ٱلۡعِزَّهُ بِٱلۡإِثۡمِۚ فَحَسۡبُهُۥ جَهَنَّمُۖ وَلَبِئۡسَ ٱلۡمِهَادُ ٢٠۶﴾ [البقره: ۲۰۶].
«و چون به او گفته شود از خدا پروا کن، نخوت وی را به گناه کشانده، پس جهنم برای او بس است و چه بد بستری است».
به روایت ترمذی از سلمۀ بن أکوع رضی الله عنه که حضرت صلی الله علیه و سلمفرمود: «کسی که به خود ببالد و تکبر کند و مردم را بی‌ارزش و حقیر بداند، از جمله ظالمان جبار نوشته می‌شود».
جزای متکبرین آن است که خداوند درک و فهم آیات آشکار خودش را که پیرامون آن‌ها فراوانند، از دل و درون آن‌ها زدوده است.
﴿سَأَصۡرِفُ عَنۡ ءَایَٰتِیَ ٱلَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی ٱلۡأَرۡضِ بِغَیۡرِ ٱلۡحَقِّ وَإِن یَرَوۡاْ کُلَّ ءَایَهٖ لَّا یُؤۡمِنُواْ بِهَا وَإِن یَرَوۡاْ سَبِیلَ ٱلرُّشۡدِ لَا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلٗا وَإِن یَرَوۡاْ سَبِیلَ ٱلۡغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلٗا﴾ [الأعراف: ۱۴۶].
«به زودی کسانی را که در زمین به ناحق تکبر می‌ورزند از آیاتم رویگردان سازم، به طوری که اگر هر نشانه‌ای را از قدرت من بنگرند، بدان ایمان نیاورند و اگر راه صواب را ببینند آن را برنگزینند و اگر راه گمراهی را ببینند آن را راه خود قرار دهند».
کبریایی فقط مختص ذات خداست و هیچ کس حق ادعای آن را ندارد، چون کسی شایستۀ آن نیست.
از ابوهریره رضی الله عنه نقل است که حضرت صلی الله علیه و سلمفرمود: «خداوند متعال در حدیث قدسی فرموده است: عظمت و بزرگی فقط مخصوص من است، پس اگر کسی در یکی از آن‌ها با من درگیر شود، آتش جهنم را می‌چشد»([۶]).
از ابن عمر رصی الله عنهما روایت است که حضرت رسول الله صلی الله علیه و سلمفرمود: «قبل از شما مردی بود که از روی خودبینی و تکبر لباسش را بر روی زمین می‌کشید و به آن افتخار می‌کرد و بزرگی می‌نمود، پس در زمین تا روز قیامت فرو رفت».
از مالک و بخاری و مسلم از حضرت رسول صلی الله علیه و سلمروایت شده که فرمود: «خداوند متعال در روز قیامت به سوی کسی که لباسش را از روی کبر و غرور به زمین می‌کشاند نمی‌نگرد»([۷]).
از دیگر صفات متکبره تکبر زیاد در رد حق مردم و مردم را بی‌احترام و بی‌ارزش دانستن است.
به روایت مسلم و ترمذی از ابن مسعود رضی الله عنه که رسول الله صلی الله علیه و سلمفرمود: «آن که در دلش به اندازۀ مثقال ذره‌ای کبر باشد به بهشت نمی‌رود؛ شخصی گفت: انسان دوست دارد که لباس و کفشش نیکو باشد. حضرت صلی الله علیه و سلمفرمود: خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد، بلکه تکبر، سرکشی در برابر حق و خوار و بی‌ارزش شمردن خلق خداست».
و این قسمت قاعده و روش اجتماعی است که اسلام آن را بر تک تک افراد جامعۀ مسلمین فرض دانسته تا اجتماعی بارز و برومند داشته باشند و سستی و تنبلی در آن نباشد.
به روایت مسلم و ترمذی از ابوهریره رضی الله عنه که حضرت صلی الله علیه و سلمفرمود: «صدقه از مال کم نمی‌کند و اگر عبدی مورد عفو الهی قرار گیرد، موجب شرف و عزت اوست و خداوند مقام و منزلت انسان متواضع را زیاد می‌کند».
تواضع و فروتنی ستون اخوت و برادری را مستحکم و آرامش و آسودگی را پایدار می‌نماید.
به روایت مسلم و ابوداود و ابن ماجه از عیاض رضی الله عنه که پیامبر خدا صلی الله علیه و سلمفرمود: «خداوند متعال به من وحی کرد که متواضع باشم تا این که کسی بر کسی دیگر افتخار و تکبر نکند».
و این قسمتی از آداب و روش اجتماعی است که اسلام آن را بر پیروان خویش فرض کرده تا به واسطۀ آن اجتماعی قوی و نیرومند داشته باشند و دچار ضعف و خواری نشوند.
[۱]– روایت مسلم از عایشهل.
[۲]– روایت بخاری از حضرت عایشه.
[۳]– روایت مسلم.
[۴]– جعلان حشره کوچکی است که در مزارع گاو، گوسفند سرگین چهارپایان را جمع و به صورت توده گردی آن را به سوراخش می‌برد.
[۵]– روایت ابوداود و ترمذی به سند صحیح.
[۶]– روایت مسلم و أبوداود.
[۷]– نهی در صورتی است که از روی کبر باشد و گرنه بر کسی که بدون کبر داشتن، ازارش رها شده تا زیر قوزک پایش باشد گناهی نیست.