وب سایت اختصاصی اهل سنت و جماعت ایران زمین
دعوت به قرائتی جدید و معاصر از نص شرعی، دعوتی است دارای نتایج بس خطرناک، از جمله:
۱- از بین رفتن اعتماد به منابع دینی؛ چنین قرائت جدیدی باعث سلب اعتماد از منابع دینی (قرآن و سنت) در درون مردم می‌شود.
۲- الغای عمل به قرآن. قرآنی که نازل شده تا مرجع و دستورالعملی برای مردم باشد؛ زیرا با چنین قرائتی هر کس از نص قرآنی چیزی خلاف دیگری خواهد فهمید و در نتیجه هیچ قانون عامی که همهٔ مردم به آن رجوع کنند وجود نخواهد داشت. برای مثال هنگامی که برای یکی از آنان به آیه‌ای از قرآن استناد شود خواهد گفت: این فهم تو از این آیه است و برای من ملزم نیست. یا خواهد گفت: این هم یکی از قرائات از دیگر قرائت‌های ممکن است!
اگر به او بگویی: ابن عباس یا دیگر سلف چنین گفته است، خواهد گفت: رای ابن عباس هم یکی از قرائت‌های ممکن است!
نتیجهٔ چنین اندیشه‌ای برداشته شدن قرآن الهی از زمین و ماندن قرائت‌های نسبیِ احتمالی بشری است. اما فهمیدن «مراد خداوند» از آیات که حق یگانه است از نظر آنان غیر ممکن است.
نصر حامد ابوزید می‌گوید: «به فرض اینکه نص در ذات خود دارای معنا باشد، باز هم غیر ممکن است که کسی ادعا کند فهم وی مطابق آن معنا است».[۱] یعنی پس از آنکه خداوند این قرآن را همچون نوری تبیین‌گر نازل نمود تا راهنمای ما باشد و از تاریکی‌ها به سوی نور هدایتمان نماید، اینان می‌خواهند این رابطه را میان بندگان و پروردگار قطع کنند و ادعا می‌کنند هیچ بشری نمی‌تواند به مراد و مقصود خداوند دست یابد.
نتیجهٔ حتمی چنین سخنی این است که قرآن و سنت الفاظی شوند بی‌معنی که نتوان به آن رجوع کرد. بدین ترتیب، این امت نیز مانند دیگر امت‌ها خواهد شد که وحی الهی را تعطیل نمودند. از زیاد بن لبید ـ رضی الله عنه ـ روایت است که گفت: رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ چیزی را یادآور شد، سپس فرمود: «و این هنگامی است که علم از بین برود».
گفتم: ای پیامبر خدا؛ علم چگونه از بین خواهد رفت در حالی که ما قرآن می‌خوانیم و به فرزندانمان یاد می‌دهیم و فرزندانمان نیز به فرزندان‌شان خواهند آموخت [و این] تا قیامت [ادامه خواهد داشت]؟
فرمود: «مادرت به عزایت بنشیند این فرزند أم لبید! تو را از فقیه‌ترین مردان مدینه می‌دانستم! مگر یهود و نصاری را نمی‌بینی که تورات و انجیل را می‌خوانند و هیچ سودی از آن نمی‌برند؟».[۲]
۳- از خطرناک‌ترین نتایج چنین قرائتی، الغای فهم صحیح دین است: از آنجایی که این قرائت جدید، یک قرائت تحریف شده از نص با احتمالات بی‌شمار است؛ و از آنجایی که قرائتی است شخصی و فردی، و با در نظر داشتن اینکه اکنون در زمانه‌ای هستیم که شرایطِ آن بسیار با شرایطِ گذشته متفاوت است، چنین قرائتی می‌تواند ناسخِ دینی صحیحی باشد که نسل‌های امت، پی در پی از دوران پیامبر تا کنون به یکدیگر رسانده‌اند.[۳]
از این قرائت جدید، دینی سر بر خواهد آورد که هر نامی می‌توان بر آن گذاشت، جز اسلام.
برخی از این تحریف‌گران بر این فهم جدید از دین، مصطلح «رسالت دوم اسلام» یا «روی دوم رسالت اسلام» را اطلاق کرده‌اند، با اشاره به این که رسالت نخست اسلام همانی است که فهم امت مسلمان بر آن مستقر گردیده و رسالت دومِ آن، پیام حقیقیِ آن است که [تاکنون] فهمیده نشده و وقت آن رسیده تا فهمیده شود، تا همان دین حقی شود که قرائت جدید، به آن بشارت می‌دهد.[۴]
فهم جدیدِ دین که از این قرائت برمی‌آید، فهمی است که ممکن است از اساس با هر فهمی که تاکنون رایج بوده به مخالفت برخیزد؛ چه فهم آنچه به پایه‌های عقیده مربوط است یا مسائل مربوط به شریعت و اخلاق.[۵]
اسلامی که در این قرائت معاصر از آن سخن می‌گویند، آن اسلامی نیست که الله عزوجل بر محمد ـ صلی الله علیه وسلم ـ نازل نموده است:
﴿إِنَّ ٱلدِّینَ عِندَ ٱللَّهِ ٱلۡإِسۡلَٰمُۗ وَمَا ٱخۡتَلَفَ ٱلَّذِینَ أُوتُواْ ٱلۡکِتَٰبَ إِلَّا مِنۢ بَعۡدِ مَا جَآءَهُمُ ٱلۡعِلۡمُ بَغۡیَۢا بَیۡنَهُمۡۗ وَمَن یَکۡفُرۡ بَِٔایَٰتِ ٱللَّهِ فَإِنَّ ٱللَّهَ سَرِیعُ ٱلۡحِسَابِ﴾ [آل عمران: ۱۹]
(در حقیقت دین نزد الله همان اسلام است و کسانی که کتاب به آنان داده شده با یکدیگر به اختلاف نپرداختند مگر پس از آنکه علم برای آنان [حاصل] آمد؛ آن هم به سابقهٔ حسدی که میان آنان وجود داشت و هر کس به آیات الله کفر ورزد پس [بداند] که الله زودشمار است).
همچنین خداوند متعال می‌فرماید:
﴿وَمَن یَبۡتَغِ غَیۡرَ ٱلۡإِسۡلَٰمِ دِینٗا فَلَن یُقۡبَلَ مِنۡهُ وَهُوَ فِی ٱلۡأٓخِرَهِ مِنَ ٱلۡخَٰسِرِینَ﴾
[آل عمران: ۸۵]
(و هر که جز اسلامی دینی برگزیند از وی پذیرفته نخواهد شد و او در آخرت از زیانکاران است).
بلکه اسلامی است جدید، باز، و کامل نشده،[۶] یعنی برعکس آنچه پروردگار عزوجل اراده کرده است:
﴿ٱلۡیَوۡمَ أَکۡمَلۡتُ لَکُمۡ دِینَکُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَیۡکُمۡ نِعۡمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ دِینٗا﴾
[مائده: ۳]
(امروز دینتان را برای شما کامل ساختم و نعمتم را بر شما به اتمام رساندم و اسلام را برای شما به عنوان دین پسندیدم).
اسلام جدیدِ روشنفکرانهٔ امروزی، ضرورتا لازم نیست که بر پنج رکن بنا شده باشد؛ مثلا شهادتین در این دین جدید معنای ایمانی خاصی ندارد زیرا «در حقیقت و طبق مقتضیات زمانه معنای گواهی دادن، به زبان آوردن یا نوشتن آن نیست؛ بلکه معنای آن گواهی دادن بر زمانه است. بنابراین شهادتین یک اعلان لفظی دربارهٔ الوهیت یا پیامبری نیست؛ بلکه یک گواهی نظری و یک گواهی عملی بر قضایای دوران و حوادث تاریخ است».[۷]
اما بخش دوم شهادت اساساً از اسلام نیست؛ بلکه توسط مسلمانان به اسلام افزوده شده؛ چرا که اسلام در آغاز، دعوتی بود برای به هم رسیدن همهٔ ادیان.[۸]
و نیازی نیست که مردم برای برپا کردن نماز به صورت گروهی در مسجد جمع شوند؛ زیرا نماز یک مسالهٔ شخصی است،[۹] و واجب نیست،[۱۰] بلکه برای این فرض شد تا سرکشی انسان عرب را نرم کند و او را به فرمان‌برداری و حرف‌شنوی از فرمانده عادت دهد،[۱۱] و ورزش یوگا کار آن را انجام می‌دهد و این همان چیزی است که فقها از آن غفلت ورزیده‌اند.[۱۲]
همینطور جمع میان نمازها اشکالی ندارد؛ زیرا شرایط جدید باعث می‌شود پای‌بندی به وقت در بسیاری اوقات غیرممکن باشد.[۱۳]
زکات نیز واجب نیست، بلکه اختیاری است.[۱۴] و از سوی دیگر فایده‌ای ندارد زیرا اوضاع عرب را در دورانی که در آن به سر می‌بردند در نظر گرفته و بیشتر به ثروت‌های کوچک و متوسط پرداخته تا ثروت‌های عظیم…[۱۵]
روزه نیز به همین صورت واجب نیست، بلکه اختیاری است،[۱۶] و برای عرب فرض است، زیرا برای محیط عربی گذاشته شده، بنابراین روزه برای مسلمان غیر عرب صرفا یک الگو و پند دینی است؛[۱۷] بلکه می‌توان گفت روزه برای مسلمانان این دوران حرام است، زیرا باعث پایین آمدن تولید می‌شود.[۱۸]
حج نیز ضروری نیست با همان آیین‌های معروف برگزار شود و حج عقلی یا حج روحی به جای آن کافی است.[۱۹]
بر این اساس، و بر مبنای این فهم جدید، این قرائت احکام حدود[۲۰] را به اعتبار اینکه احکامی است تاریخی و نامناسب برای دوران ما، الغا نموده و همینطور به سبب آنکه این احکام، وحشیانه و تنفرآمیز است.[۲۱]
همینطور نظام ارث را که میان مرد و زن تفاوت قائل است، به این گمان که مناسب دوران ما نیست؛ بنابراین باید لغو گردد.[۲۲]
نظام خانواده، یعنی نظام مربوط به قیمومیت و طلاق و سرپرستی کودک و چند زنی و تحریم سقط جنین نیز با تغییرات این دوران سازگار نیست و باید الغا یا تعدیل شود، زیرا با عدالت و مساوات میان مرد و زن منافات دارد.[۲۳]
و آنطور که ارکون می‌گوید: «قرائت همراه با تامل در قرآن جز به منع تعدد زوجات منتهی نمی‌شود!![۲۴] این قرائت همچنین به آنچه شبیه به مباح دانستن برخی از انواع زنا و خارج ساختن آن از دایرهٔ جرم که از نصوص قطعی ثابت است، منجر گردیده؛ محمد الشرفی می‌گوید: «باید معنای زنا را به رابطهٔ جنسی به زن و مردی منحصر کرد که یکی از آن دو متاهل باشد؛ زیرا تنها این نوع ارتباط را می‌توان جرم دانست».[۲۵]
خمر نیز حرام نیست؛ بلکه بر اساس گفته‌های عشماوی و محمد شحرور، تنها دستور داده شده از آن خودداری شود؛[۲۶] ربای حرام هم تنها آن است که چند برابر باشد.
اینگونه آن اسلام ربانی که محمد ـ صلی الله علیه وسلم ـ برای آن فرستاده شد کاملا مسخ شده به جایش اسلام اختراعی دیگری با ارکانی نوین و امروزی و باز، ظهور می‌یابد که برای همهٔ فهم‌ها و تاویل‌ها جا دارد و در حد معینی متوقف نمی‌شود، چرا که [این روش فهم] هیچ حد و حدودی ندارد. ایمان نیز نه آن ایمانی است که بر شش رکن بنا شده «بلکه ایمان در دوران ما یعنی منتقل شدن به ادراک عمیقِ از نظام‌مند بودن خلقت و هستی، چنانکه خداوند در قرآن بیان نموده و این مرحله‌ای است ایمانی که جز برگزیدگان خداوند، کسی به آن نرسیده است».[۲۷]
و نزد برخی از آنان در این ایمان معاصر، تنها دو رکن ایمان به الله و آخرت کافی است،[۲۸] و نزد برخی دیگر «ایمان به الله و پایداری».[۲۹]
هدف از چنین رویکردی، وارد کردن نصرانیان و یهودیان در مفهوم ایمان و اسلام، و نجات یافته دانستن آنان در روز قیامت است.
و نزد گروه سوم این مجال برای بودایی‌ها و همهٔ ادیان ساختگی باز است که سوار بر کشتی نجات شوند.[۳۰]
زیرا برای مومن در جهان امروز بسیار سخت است که چالش دیگر ادیان را در برابر دین ارثی خودش نادیده بگیرد؛ چراکه خلاف حکمت الهی است که منِ مسلمان سه چهارم مردم غیر مسلمان هم دورهٔ خودم را محکوم به رفتن به جهنم بدانم![۳۱]
چرا که نزد آنان، بنابر تغییر مفاهیم اجتماعی و ملی و سیاسی، لفظ «مسلمان» و «مومن» را می‌توان بر یهودیان و نصرانیان نیز اطلاق نمود و مفهوم «ملت ابراهیم» ـ که به معنای توحید است ـ به مفهوم وحدت ادیان تغییر معنا یافته است.
شرک به خداوند نیز دیگر به معنای متوجه ساختن عبادت به سوی غیر الله نیست؛ بلکه به معنای ثبات در این جهان متحرک و تغییر نیافتن با شرایط موضوعی است که همیشه در حال تغییرند. به بیان دیگر، عقب ماندگی شرک است و پیشرفت، توحید.[۳۲]
توحید همان وحدت میان امت و اندیشهٔ آنان است نه توحید خدایان.[۳۳]
هنر نیز ـ از جمله رقص و موسیقی ـ از شعبه‌های ایمان و توحید است.[۳۴]
و عموم غیبیات از جمله عرش و کرسی و ملائکه و جن و شیاطین و صراط و نامه‌های اعمال و دیگر عقاید غیبی چیزی نیست جز تصوراتی اسطوره‌ای.[۳۵]
دنیای دیگر نیز اسطوره‌ای است که کاهنان اختراعش کرده‌اند تا بتوانند بر مردم کنترل یابند و بر آنان حکومت کنند.[۳۶]
و منظور از رستاخیزی که قرآن و پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ بیان کرده‌اند نه زنده شدن بعد از مرگ، بلکه رستاخیزی از دنیای کودکی و عقب ماندگی به جهان پیشرفت و آگاهی است.[۳۷]
«شاید رستاخیز یک واقعهٔ مادی نباشد که در آن کوه‌ها به حرکت افتند و اجساد مردگان از زمین برآید؛ بلکه رستاخیز، به معنای رستاخیز حزب و رستاخیز امت و رستاخیز روح باشد؛ یعنی واقعه‌ای شعوری که نشانگر لحظهٔ بیداری در زندگی است، در برابر لحظهٔ مرگ و سکون».[۳۸]
و سخن قرآن از «لوح محفوظ» در واقع «یک تصویرگری هنری است به هدف اثبات تدوین علم، چرا که علم مُدَوَّن دقیق‌تر از علمی است که در حافظه ماندگار شود یا در ذهن تصور گردد».[۳۹]
و برای اینکه انسان، مسلمان به شمار آید نیازی به این ندارد که به جن و ملائکه ایمان آورد؛ زیرا ایمان چیزی است که در قلب افتد و کردار آن را تصدیق نماید.[۴۰]
و «بهشت و دوزخ، خوشی و عذابِ همین دنیا هستند، نه در دنیای دیگری که انسان پس از مرگ به سوی آن محشور می‌گردد؛ دنیا همین زمین است و دنیای دیگر نیز همین زمین است؛ بهشت، هر خیری است که در دنیا به انسان برسد و جهنم هر شرّی است که در آن به انسان برسد»،[۴۱] و «امور مربوط به معاد در حقیقت پژوهش‌هایی است برای آینده [اما] به زبان همان دوران و به هدف آشکار شدن نتایج آینده از خاستگاه داده‌های حال حاضر».[۴۲]
و «منظور از دمیدن در صور و برپا شدن قیامت، نبرد میان متناقضات است».[۴۳]
«اما منظور از حور عین و لذت‌ها [ی بهشت]، هنر و زندگی بدون نگرانی است».[۴۴]
روش این گروه، تفسیر نصوص شرعی با تاویلات فاسدی است که متضمن تکذیب پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ است و این برای باطل دانستن روش آنان کافی است، و سخن پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ درباره‌شان صدق می‌کند که فرمود: «در آخر امت من مردمی خواهند بود که برای شما سخنانی خواهند گفت که شما و پدرانتان نشنیده‌اند، پس از آنان برحذر باشید».[۴۵]
و در لفظ دیگر آمده است: «در آخر الزمان، دجالان[۴۶] بسیار دروغگویی خواهند بود که برایتان سخنانی خواهند گفت که نه شما و نه پدرانتان نشنیده‌اید، از آنان دوری گزینید و هشدار که شما را گمراه نسازند و به فتنه نیاندازند».[۴۷]
اما ادعای برخی از آنان که این همان تجدید در دین است که پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ بیان نموده و فرموده است: «همانا خداوند برای این امت در راس هر صد سال کسانی را برانگیخته خواهد کرد تا دینشان را برای آنان تجدید نمایند»[۴۸] ادعای صحیحی نیست، زیرا منظور از تجدید و نوسازی، احیای آن بخش از نشانه‌ها و رهنمودهای دینی است که پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ و یاران او و کسانی که به نیکی از آن پیروی کرده‌اند بر آن بودند، نه آوردن یک دین جدیدِ اختراعی[۴۹] که با آنچه پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ و یارانش و امامان قرون فاضله بر آن بودند، در تناقض است.
چرا که اساس دین ثابت و تغییر ناپذیر است، اما ناپاکی‌ها و اوهام و اشتباهات، عقل مردم و رفتارهای آنان را آلوده می‌سازد و این همان چیزی است که نیاز به نوسازی و تجدید دارد.
مجمع فقه اسلامی دربارهٔ این قرائت جدید از قرآن چنین می‌گوید:
«مجلس مجمع فقه اسلامی وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی در دورهٔ سیزدهم خود که در دبی (امارات متحدهٔ عربی) به تاریخ ۳۰ صفر تا پنج ربیع الأول ۱۴۲۶ هجری برابر با ۹ تا ۱۴ آوریل ۲۰۰۵ میلادی تشکیل گردید، پس از اطلاع از پژوهش‌های وارده در خصوص موضوع قرائت جدید از قرآن و نصوص دینی، و پس از شنیدن مناقشاتی که در این مورد صورت گرفت، چنین نتیجه می‌گیرد:
نخست: آنچه قرائت جدید نصوص دینی نامیده می‌شود اگر به تحریف معانی نصوص منجر گردد ـ حتی در صورت استناد به اقوال شاذ ـ به طوری که نصوص دینی را از معانی مجمع علیه خارج سازد و در تعارض با حقایق شرعی قرار گیرد، بدعتی منکر و خطری بزرگ علیه جوامع اسلامی و فرهنگ‌ها و ارزش‌های آن به شمار می‌آید، و این را باید در نظر گرفت که برخی از صاحبان این اندیشه به سبب نداستن معیارهایی که تفسیر را ضابطه‌مند می‌سازد یا «هوس نوگرایی» غیر منضبط و خارج از چارچوب شرعی دچار آن شده‌اند.
اما نشانه‌های بروز این خطر وقتی آشکار می‌گردد که برخی از دانشگاه‌ها اینگونه قرائت‌ها را پذیرفته و با وسائل مختلف به ترویج آن می‌پردازند و پرداختن به این موضوع را در پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشگاهی مورد تشویق قرار می‌دهند و صاحبان این اندیشه را به سخنرانی و شرکت در کنفرانس‌های مشکوک دعوت می‌کنند و به ترجمهٔ آنچه در این زمینه نوشته شده اقبال نشان داده و برخی از سازمان‌ها نیز به نشر کتاب‌های مسموم آنان می‌پردازند.
دوم: جلوگیری از این جریان، از واجبات کفایی به شمار می‌آید که پاره‌ای از وسایل رویارویی با آن در ذیل بیان شده است:
ـ فراخوانی حکومت‌های اسلامی به ایستادن در برابر این خطر حتمی و آشکار نمودن تفاوتِ میان آزادی بیان مسئولانهٔ هدفمندِ همراه با احترام به ثوابت، با آزادی لجام گسیختهٔ ویرانگر. حکومت‌ها می‌توانند با اقدامات لازم و مراقبت از موسسات نشر و مراکز فرهنگی و موسسات رسانه‌ای و تلاش در جهت آگاه‌سازی کلی جوانان و دانشجویان نسبت به اسلام، و آشنا ساختن آنان با معیارهای اجتهاد شرعی و تفسیرِ صحیح و شرح حدیث نبوی، وظیفهٔ خود را به انجام رسانند.
ـ استفاده از ابزار مناسب، مانند برگزاری کنفرانس‌هایی که این اندیشه در آن به بحث و بررسی گذاشته شده و دعوت به تعمق در پژوهش علوم شرعی و اصطلاحات آن شود. همینطور تشویق به اجتهاد منضبط بر اساس ضوابط شرعی و اصول زبان عرب.
ـ گسترش مجال گفتگوی روشمند و مثبت با دارندگان این اندیشه.
ـ تشویق متخصصان پژوهش‌های اسلامی برای تمرکز بر پاسخ‌دهی علمی و مناقشهٔ اندیشه‌های آنان در همهٔ عرصه‌ها به ویژه در سیستم آموزشی.
ـ راهنمایی برخی از دانشجویان دوره‌های فوق لیسانس و دکتری در رشته‌های عقیده و حدیث و شریعت برای انتخاب موضوعات رساله‌های علمی خود در نشر حقایق و رد این آراء و ادعاها.
ـ تشکیل یک کارگروه تابع مجمع بین المللی فقه اسلامی به همراه تاسیس یک کتابخانهٔ گسترده در این موضوع که تالیفات مربوط به این زمینه و همینطور پاسخ‌ها و ردود را پی‌گیری نموده تا زمینه‌ای باشد برای نوشتن پژوهش‌ها دقیق و قوی و هماهنگی میان پژوهشگران دیگر موسسات پژوهشی در جهان اسلام و خارج آن، والله اعلم.[۵۰]
[۱] – نقد الخطاب الدینی (۲۱۹).
[۲] – به روایت ابن ماجه (۴۰۴۸). آلبانی در مشکاه (۲۷۷) آن را صحیح دانسته است.
[۳] – بلکه حتی مفهوم «الله» نیز نزد آنان قابل تغییر است. ارکون می‌گوید: «برعکس عقیدهٔ مسلّم سنتی که وجود خدایی زنده و متعال و ثابت و تغییرناپذیر را فرض می‌کند؛ مفهوم خداوند نمی‌تواند از فشار تاریخ و تاثیر آن نجات یابد. منظورم این است که این مفهوم نیز با تغییر دوران‌ها و زمان‌ها دچار تحول و تغییر می‌شود. مفهوم النص (۲۰).
[۴] – محمود محمد طاها، کتاب خود را که در آن به شرح فهم جدید از دین پرداخته اینگونه نام نهاده است: «الرساله الثانیه فی الإسلام» (رسالت دوم در اسلام) و کتاب دیگری را تحت عنوان «الإسلام برسالته الأولی لا یصلح لإنسان القرن العشرین» (رسالت نخست اسلام برای انسان قرن بیستم مناسب نیست).
[۵] – نصر حامد ابوزید، النص، السلطه، الحقیقه (۱۳۴).
[۶] – ارکون می‌گوید: «اسلام هرگز کامل نمی‌شود؛ بلکه در هر سیاق اجتماعی و فرهنگی و در هر مرحلهٔ تاریخی، باید آن را دوباره چارچوب‌بندی و بازتعریف نمود» قضایا فی نقد العقل الدینی (۱۷۴).
[۷] – حسن حنفی، من العقیده إلی الثوره (۱/ ۱۷).
[۸] – نگا: صادق النیهوم، صوت الناس، محنه ثقافه مزوره (۲۵).
[۹] – عبدالرزاق هوماس به نقل از ارکون در کتابش «القراءه الجدیده فی ضوء ضوابط التفسیر» (۱۶۹).
[۱۰] – عبدالمجید الشرفی، الإسلام بین الرساله والتاریخ (۶۳).
[۱۱] – عبدالهادی عبدالرحمن، سلطه النص (۱۱۰-۱۱۱).
[۱۲] – صادق النیهوم، الإسلام فی الأسر (۱۲۷-۱۳۴).
[۱۳] – جمال البنا، لا حرج، قضیه التیسیر فی الإسلام (۵۸-۶۱).
[۱۴] – عبدالمجید الشرفی، الإسلام بین الرساله والتاریخ (۶۳)، و العشماوی، جوهر الإسلام (۷-۸).
[۱۵] – جابری، وجهه نظر (۱۵۰-۱۵۱).
[۱۶] – شرفی، لبنات (۱۷۳) و الإسلام بین الرساله والتاریخ (۶۳-۶۴).
[۱۷] – عبدالهادی عبدالرحمن، سلطه النص (۱۰۹).
[۱۸] – ارکون دربارهٔ اینکه پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ یاران خود را در حال جنگ در رمضان دستور به افطار داد، می‌گوید: «ما نیز هم‌اکنون در حال نبرد با عقب ماندگی هستیم». مصاحبه با مجلهٔ فرانسوی Observateur Nouvel به تاریخ فوریه ۱۹۸۶.
[۱۹] – ارکون، مجلهٔ «الکرمی» (۱/ ۲۳) شمارهٔ ۳۴، ۱۹۸۹ میلادی.
[۲۰] – حسن ترابی در مصاحبه با مجلهٔ آلمانی «در اشپیگل» به تاریخ ۱۷/ ۴/ ۱۹۹۵ می‌گوید: «این حدود هم‌اکنون در سودان اجرا نمی‌شود زیرا تفسیری که ما از شریعت داریم پیشرفته‌تر از آن چیزی است که در دیگر سرزمین‌های اسلامی اجرا می‌شود».
[۲۱] – محمد الشرفی، الإسلام والحریه (۸۹).
[۲۲] – زیرا آنطور که جابری می‌گوید، دادن دو برابر سهم زنان به مردان، پاسخگویی به نیاز جامعه در آن دوران بود. نگا: التراث والحداثه (۵۴-۵۵).
[۲۳] – عبدالمجید الشرفی، الإسلام بین الرساله والتاریخ (۸۲).
[۲۴] – در مصاحبه با مجلهٔ فرانسوی Observateur Nouvel به تاریخ فوریه ۱۹۸۶.
[۲۵] – الإسلام والحریه (۸۵).
[۲۶] – محمد سعید عشماوی، الإسلام السیاسی (۱۲۱)، محمد شحرور، الکتاب والقرآن (۶۰۶)
[۲۷] – ابوالقاسم حاج حمد، العالمیه الإسلامیه الثانیه (۲/ ۴۹۷-۴۹۸).
[۲۸] – محمد الشحرور، نحو أصول جدیده للفقه الإسلامی (۳۱).
[۲۹] – عشماوی، جوهر الإسلام (۱۰۹-۱۲۱).
[۳۰] – نگا: نافذه علی الإسلام (۶۰)، و ارکون، الفکر الإسلامی نقد واجتهاد (۸۴).
[۳۱] – عبدالمجید الشرفی، لبنات (۱۰۱).
[۳۲] – شحرور، الکتاب و القرآن (۴۹۶).
[۳۳] – حسن حنفی، حوار المشرق والمعرب (۵۴-۵۷).
[۳۴] – این سخن را حسن ترابی در کتاب خود «قیمه الدین… رسالیه الفن» بیان کرده است.
[۳۵] – نصر حامد ابوزید، النص، السلطه، الحقیقه (۱۳۵).
[۳۶] – صادق النیهوم، الإسلام فی الأسر (۸۲).
[۳۷] – صادق النیهوم، الإسلام فی الأسر (۱۰۶-۱۰۷).
[۳۸] – حسن حنفی، من العقیده إلی الثوره (۴/ ۵۰۸).
[۳۹] – پیشین (۴/ ۱۳۵).
[۴۰] – حسن حنفی، فی فکرنا المعاصر (۹۳).
[۴۱] – من العقیده إلی الثوره (۴/ ۶۰۱).
[۴۲] – پیشین (۴/ ۶۰۵).
[۴۳] – الکتاب والقرآن (۲۳۶-۲۳۷).
[۴۴] – ترکی علی الربیعو، العنف والجنس فی المیثولوجیا (۱۴۰۱۴۱).
[۴۵] – به روایت مسلم (۶).
[۴۶] – او را به سبب فریب و تلبیس بر مردم و زیبا جلوه دادن باطل، دجال می‌نامند. لسان العرب (۱۱/ ۲۳۶).
[۴۷] – به روایت مسلم (۷).
[۴۸] – به روایت ابوداود (۴۲۹۱). علامه آلبانی در صحیح الجامع (۲۷۵۵) آن را صحیح می‌داند.
[۴۹] – حسن حنفی به صراحت بیان می‌کند که تجدید دین، با بازسازی دوبارهٔ آن امکان پذیر است: «باید آن نظریهٔ ارثی را بر اساس نیازهای این دوران تغییر داد و [این تغییر را باید] از اصول دین آغاز نمود». التراث والتجدید (۶۱).
[۵۰] – مجلهٔ مجمع فقه اسلامی (۴/ ۱۶: ۱۴۶).