ایمان داریم که خداوند به صلهی رحم دستور داده و همکاری میان نزدیکان را واجب و قطع صلهی رحم را یکی از گناهان بزرگ شمرده است که موجب خشم خدا و پیامبر صلی الله علیه و سلم میگردد.
خداوند در آیهی ۱ سورهی نساء میفرماید:
﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلنَّاسُ ٱتَّقُواْ رَبَّکُمُ ٱلَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفۡسٖ وَٰحِدَهٖ وَخَلَقَ مِنۡهَا زَوۡجَهَا وَبَثَّ مِنۡهُمَا رِجَالٗا کَثِیرٗا وَنِسَآءٗۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ ٱلَّذِی تَسَآءَلُونَ بِهِۦ وَٱلۡأَرۡحَامَۚ إِنَّ ٱللَّهَ کَانَ عَلَیۡکُمۡ رَقِیبٗا ١﴾ [النساء: ۱].
«ای مردمان! از (خشم) پروردگارتان بپرهیزید. پروردگاری که شما را از یک انسان بیافرید و (سپس) همسرش را از نوع او آفرید، و از آن دو نفر مردان و زنان فراوانی (بر روی زمین) منتشر ساخت. و از (خشم) خدایی بپرهیزید که همدیگر را بدو سوگند میدهید، و بپرهیزید از این که پیوند خویشاوندی را گسیخته دارید (و صلهی رحم را نادیده گیرید)، زیرا که بیگمان خداوند مراقب شما است (و کردار و رفتار شما از دیدهی او پنهان نمیماند)».
خداوند در این آیه دستور به تقوی و صلهی رحم را کنار هم ذکر میفرماید، همانطور که انجام حقالله واجب است برقراری پیوند عاطفی در میان نزدیکان نیز لازم است بلکه از جملهی حقالله بشمار میآید که خداوند بدان دستور داده است، ارحام عبارت است از نزدیکان و کسانی که با هم ارتباط نسبی دارند، فرق نمیکند وارث باشد یا نه، محرم باشد یا خیر.
خداوند میفرماید:
﴿إِنَّ ٱللَّهَ یَأۡمُرُ بِٱلۡعَدۡلِ وَٱلۡإِحۡسَٰنِ وَإِیتَآیِٕ ذِی ٱلۡقُرۡبَىٰ﴾ [النحل: ۹۰].
«خداوند به دادگری، و نیکوکاری، و نیز بخشش به نزدیکان دستور میدهد».
هر چند که بخشش به خویشاوندان داخل در معنی احسان است اما خداوند به طور خاص آن را ذکر کرده است، که این برای تأکید بر حق آنها و ارتباط و نیکی با آنهاست. در معنی خویشاوند، تمامی آنها از نزدیک و دور داخل میشوند ولی آنکه نزدیکتر است به نیکی شایستهتر است.
خداوند میفرماید:
﴿وَءَاتِ ذَا ٱلۡقُرۡبَىٰ حَقَّهُۥ وَٱلۡمِسۡکِینَ وَٱبۡنَ ٱلسَّبِیلِ وَلَا تُبَذِّرۡ تَبۡذِیرًا ٢۶﴾ [الإسراء: ۲۷].
«حق خویشاوند را (از قبیل: صلهی رحم و نیکویی و مودّت و محبّت)، و حق مستمند و وامانده در راه را (از قبیل: زکات و صدقه و احسان)، بپرداز، و به هیچ وجه باد دستی مکن».
در اینجا دستور به احسان با خویشاوندان میدهد چنانکه قبل از این آیات نیز به نیکی با والدین دستور داده بود.
در جای دیگر میفرماید:
﴿فَهَلۡ عَسَیۡتُمۡ إِن تَوَلَّیۡتُمۡ أَن تُفۡسِدُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَتُقَطِّعُوٓاْ أَرۡحَامَکُمۡ ٢٢ أُوْلَٰٓئِکَ ٱلَّذِینَ لَعَنَهُمُ ٱللَّهُ فَأَصَمَّهُمۡ وَأَعۡمَىٰٓ أَبۡصَٰرَهُمۡ ٢٣﴾ [محمد: ۲۲-۲۳].
«آیا اگر (از قرآن و برنامهی اسلام) رویگردان شوید، جز این انتظار دارید که در زمین فساد کنید و پیوند خویشاوندی میان خویش را بگسلید؟ آنان کسانیند که خداوند ایشان را نفرین و از رحمت خویش بدور داشته است، لذا گوشهایشان را (از شنیدن حق) کر، و چشمانشان را (از دیدن راه هدایت و سعادت) کور کرده است».
در این دو آیه بصورت عام از ایجاد فساد بر روی زمین و به صورت خاص از قطع صلهی رحم نهی میکند، این آیات تهدید سختی هستند برای کسانی که مرتکب این گناه بزرگ میشوند.
خداوند در آیهی ۲۱ سورهی رعد عاقلان مؤمن را به خاطر برقراری پیوند عاطفی با خویشاوندان و نیکی با آنها مدح و توصیف میفرماید: ﴿وَٱلَّذِینَ یَصِلُونَ مَآ أَمَرَ ٱللَّهُ بِهِۦٓ أَن یُوصَلَ وَیَخۡشَوۡنَ رَبَّهُمۡ وَیَخَافُونَ سُوٓءَ ٱلۡحِسَابِ ٢١﴾ [الرعد: ۲۱].
«و کسانی که برقرار میدارند پیوندهایی را که خدا به حفظ آنها دستور داده است، (از قبیل: رابطهی انسان با آفرینندهی جهان، پیوند انسان با جامعهی انسانیّت، و رابطهی او با همنوعان به ویژه خویشان و نزدیکان) و از پروردگارشان میترسند و از محاسبهی بدی (که در قیامت به سبب گناهان داشته باشند) هراسناک میباشند».
پیامبر صلی الله علیه و سلم در مورد صلهی رحم نمونهی آشکاری بیان میفرماید و آن را همراه نماز و زکات قرار میدهد، ابوایوب انصاری روایت میکند که:
«أَنَّ رَجُلًا قَالَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و سلم أَخْبِرْنِی بِعَمَلٍ یُدْخِلُنِی الْجَنَّهَ قَالَ مَا لَهُ مَا لَهُ وَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و سلم أَرَبٌ مَا لَهُ تَعْبُدُ اللَّهَ وَلَا تُشْرِکُ بِهِ شَیْئًا وَتُقِیمُ الصَّلَاهَ وَتُؤْتِی الزَّکَاهَ وَتَصِلُ الرَّحِمَ». [متفق علیه].
«مردی گفت: ای رسول خدا مرا به عملی راهنمایی کن که موجب داخل شدنم به بهشت باشد؟ پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: خدا را عبادت کن و شریکی برای او قرار نده، نماز بخوان و زکات مالت را بده و صلهی رحم را به جا بیاور». [بخاری و مسلم].
ابوسفیان در حالی که مشرک بود این اصل را درک کرده بود، هنگامی که هرقل از او در مورد محمد صلی الله علیه و سلم سؤال کرد که شما را به چه دستور میدهد؟ گفت: میگوید: خداوند یکتا را پرستش کنید و برای وی شریک قرار ندهید و هر چه را پدرانتان گفتهاند ترک کنید و ما را به خواندن نماز و راستگویی و پاکدامنی و صلهی رحم دستور میدهد. [مسلم و بخاری].
پیامبر صلی الله علیه و سلم رعایت صلهی رحم را از نشانههای ایمان به خداوند و روز آخرت برشمرده است، از ابوهریره روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: کسی که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشد باید مهمان را محترم بدارد و کسی که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشد باید صلهی رحم را رعایت کند. [مسلم و بخاری].
و در حدیث دیگر تأکید میفرماید که هر کس صلهی رحم را رعایت کند خداوند به او میپیوندد و هر کس آن را قطع کند خداوند پیوندش را با او قطع میکند، ابوهریره روایت میکند که پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود:
«إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ حَتَّى إِذَا فَرَغَ مِنْ خَلْقِهِ قَالَتْ الرَّحِمُ هَذَا مَقَامُ الْعَائِذِ بِکَ مِنْ الْقَطِیعَهِ قَالَ نَعَمْ أَمَا تَرْضَیْنَ أَنْ أَصِلَ مَنْ وَصَلَکِ وَأَقْطَعَ مَنْ قَطَعَکِ قَالَتْ بَلَى یَا رَبِّ قَالَ فَهُوَ لَکِ قَالَ رسولالله صلی الله علیه و سلم فَاقْرَءُوا إِنْ شِئْتُمْ ﴿فَهَلۡ عَسَیۡتُمۡ إِن تَوَلَّیۡتُمۡ أَن تُفۡسِدُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَتُقَطِّعُوٓاْ أَرۡحَامَکُمۡ ٢٢﴾ [محمد: ۲۲]». [متفق علیه].
«وقتی که خداوند مخلوقات را آفرید و از آن فارغ شد، صلهی رحم گفت: این مقام کسی است که از قطع رحم به تو پناه میبرد؟ فرمود: بله. آیا نمیپذیری که به آن کس که به تو میپیوندد بپیوندم و بگسلم با آن کس که از تو میگسلد؟ گفت: بله، ای پروردگار. خداوند فرمود: پس این چیز برای تو محقق است. پیامبر فرمود: اگر میخواهید این آیه را بخوانید:
﴿فَهَلۡ عَسَیۡتُمۡ إِن تَوَلَّیۡتُمۡ أَن تُفۡسِدُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَتُقَطِّعُوٓاْ أَرۡحَامَکُمۡ ٢٢﴾ [محمد: ۲۲].
آیا اگر (از قرآن و برنامهی اسلام) رویگردان شوید، جز این انتظار دارید که در زمین فساد کنید و پیوند خویشاوندی میان خویش را بگسلید؟»
از ابوهریره روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: رحم شاخهای منشعب شده از رحمت بیکران خداست، خداوند فرمود: کسی که به تو بپیوندد من به او میپیوندم و کسی که تو را قطع کند با او قطع رابطه میکنم. [بخاری].
یعنی رحم اثری از آثار رحمت خداوند و مرتبط به او است، کسی که بدان بپیوندد به رحمت خدا پیوسته و کسی که آن را قطع کند از رحمت او دور شده است.
از ابوهریره روایت شده است که مردی پیش پیامبر صلی الله علیه و سلم آمد و گفت:
«یَارسول الله إِنَّ لِی قَرَابَهً أَصِلُهُمْ وَیَقْطَعُونِی وَأُحْسِنُ إِلَیْهِمْ وَیُسِیئُونَ إِلَیَّ وَأَحْلُمُ عَنْهُمْ وَیَجْهَلُونَ عَلَیَّ فَقَالَ لَئِنْ کُنْتَ کَمَا قُلْتَ فَکَأَنَّمَا تُسِفُّهُمْ الْمَلَّ وَلَا یَزَالُ مَعَکَ مِنْ اللَّهِ ظَهِیرٌ عَلَیْهِمْ مَا دُمْتَ عَلَى ذَلِکَ» [رواه مسلم].
««ای رسول خدا من نزدیکانی دارم که با آنها ارتباط برقرار میکنم، ولی آنها با من قطع رابطه میکنند، من به آنها نیکی میکنم اما آنها با من با بدی رفتار مینمایند، با آنها با بردباری رفتار میکنم، ولی آنها جاهلانه برخورد میکنند!!».
پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: اگر اینطور باشد که گفتی، گویی آنان را شکست دادهای، و همیشه خداوند پشتیبان تو است مادامی که بر این روش استقامت داشته باشی. [مسلم].
لفظ «المل» در حدیث به معنی خاکستر گرم است، گویی خاکستر گرم آنها را سیر کرده است. درد این نوع افراد مانند درد کسی است که این خاکستر را خورده باشد و از درد به خود بپیچد، چیزی از این نیکوکاری به آنها نمیرسد بلکه تنها رنج و عذاب بزرگ نصیب آنها میشود.
برخی میگویند: معنی کلمه این است که تو با احسان کردن به آنها، آنان را در درون پست و حقیر ساختهای چون تو به آنان فراوان نیکی میکنی ولی از آنها فقط بدی سر میزند، در پستی و حقارت خود مانند کسی هستند که از خوردن خاکستر به درد آمده باشد.
در خصوص گناه شخصی که صلهی رحم را قطع میکند از جبیربنمطعم روایت شده که از پیامبر صلی الله علیه و سلم شنیده است که فرمود:
«لا یدخل الجنه القاطع» [متفق علیه].
«کسی که صلهی رحم را قطع میکند وارد بهشت نمیشود». امام بخاری در باب «گناه کسی که صلهی رحم را قطع می کند» این حدیث را نقل فرموده است.