درس دوازدهم، داشتن اخلاص و عقیده راستین در دعا(۱)

باید دانست که یکی از عبادات بزرگ و مهمی که مسلمانان به ویژه در مراسم و مناسک حج به آن روی می‌آورند و به آن بسیار اهمیت می‌دهند دعاست به طوری که آن را از بهترین و قابل توجه‌ترین انواع عبادت می‌دانند، وبه خاطر منزلت بزرگ و مکانت والایی که دارد پیامبراکرم  صلی الله علیه و سلم آن را در حدیث صحیحی به عنوان عبادت تعریف و توصیف کرده است، پس به این سبب است که نصوص و عبارات صریح زیادی در کتاب و سنت دال بر بزرگی و بلندی‌ شأن و مقام و اهمیت‌دادن به آن آمده است بگونه‌ای که از جهات مختلف مشتمل بر موضوعات و مقاصد متنوعی می‌باشد، موضوعاتی که در واقع شأن ومقام عالی دعا، تشویق و ترغیب و احیاناً امر به متوسل‌شدن به آن را می‌رساند همچنین دال بر تجلیل و ستایش از دعاکنندگان و برخوردار شدن آنان از پاداش عظیم می‌باشد، از جهت دیگر ایشان را از سستی و بی‌تفاوتی نسبت به دعا برحذر می‌دارد، بالاخره چگونگی و طریقه دعا کردن را نیز ارائه می‌نماید، چنانکه خداوند می‌فرماید:

﴿ٱدۡعُواْ رَبَّکُمۡ تَضَرُّعٗا وَخُفۡیَهًۚ إِنَّهُۥ لَا یُحِبُّ ٱلۡمُعۡتَدِینَ ۵۵ وَلَا تُفۡسِدُواْ فِی ٱلۡأَرۡضِ بَعۡدَ إِصۡلَٰحِهَا وَٱدۡعُوهُ خَوۡفٗا وَطَمَعًاۚ إِنَّ رَحۡمَتَ ٱللَّهِ قَرِیبٞ مِّنَ ٱلۡمُحۡسِنِینَ ۵۶﴾ [الأعراف: ۵۵-۵۶].

«پروردگار خود را با حالت زاری و فروتنانه و پنهانی به کمک بخوانید (و در دعا با بلندگردانیدن صدا یا درخواست ناروا) از حد اعتدال تجاوز نکنید که او تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد، و در زمین بعد از اصلاح آن، فساد و تباهی براه میندازید و خدا را (پیوسته) بیمناکانه و امیدوارانه بفریاد و یاری بخوانید، بیگمان رحمت خدا نسبت به نیکوکاران نزدیک است».

و می‌فرماید:

﴿هُوَ ٱلۡحَیُّ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ فَٱدۡعُوهُ مُخۡلِصِینَ لَهُ ٱلدِّینَۗ ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِینَ ۶۵﴾ [غافر: ۶۵].

«او خدائی است زنده جاوید جز او خدائی نیست، پس او را به فریاد خوانید و دین (و عبادت) را خاص او گردانید، فقط او سزاوار سپاس و ستایش است که پروردگار جهانیان است».

و می‌فرماید:

﴿وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌۖ أُجِیبُ دَعۡوَهَ ٱلدَّاعِ إِذَا دَعَانِۖ فَلۡیَسۡتَجِیبُواْ لِی وَلۡیُؤۡمِنُواْ بِی لَعَلَّهُمۡ یَرۡشُدُونَ ١٨۶﴾ [البقره: ۱۸۶].

«و چون بندگانم از تو درباره من بپرسند (: که من نزدیکم یا دور، بگو:) من نزدیکم و دعای دعاکننده را هنگامی که مرا بخواند، اجابت می‌کنم، (و نیازش را برآورده می‌سازم) پس آنان هم دعوت مرا (با ایمان و عباداتی که برایشان فرض نموده‌ام) بپذیرند و به من ایمان بیاورند باشد که راه یابند».

همچنین می‌فرماید:

﴿وَقَالَ رَبُّکُمُ ٱدۡعُونِیٓ أَسۡتَجِبۡ لَکُمۡۚ إِنَّ ٱلَّذِینَ یَسۡتَکۡبِرُونَ عَنۡ عِبَادَتِی سَیَدۡخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ ۶٠﴾ [غافر: ۶۰].

«پروردگارتان فرموده است: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم، در حقیقت کسانی که از پرستش من کبر می‌ورزند به خواری و پستی وارد دوزخ خواهند شد».

البته آیاتی که در این باره آمده‌اند بسیارند، امّا آنچه که در ایّام حج و در حین انجام مناسک آن حجاج را بیشتر تشویق به دعا و روی‌آوردن به آن می‌کند این است که براستی آنان چه از نظر زمانی و چه از لحاظ مکانی برای روی‌آوردن به دعا در پیشگاه خدای یکتا در بهترین شرایط قرار گرفته‌اند، زیرا به واسطه همین شرافت مکانی و زمانی به ویژه در توقفگاه عرفات در روز عرفه است که دلها حالت خاصی پیدا می‌کنند و با رقت و خشوع تمام به خدای خود روی می‌آورند به خصوص در روز عرفه که در واقع بزرگترین و شریفت‌ترین روزها می‌باشد، و به این خاطر است که شیخ‌الإسلام می‌گوید: «امری است بدیهی که حجاج در شامگاه عرفه چنان ایمان و رحمت و نور و برکتی بر دل‌هایشان چیره می‌گردد که به هیچ عنوان قابل تعریف و توصیف نیست»^[۱].

به این سبب است که پیامبراکرم  صلی الله علیه و سلم درباره شأن و منزلت عرفه و عظمت و فضیلت دعا در آن روز فرموده است: «خَیْرَ الدُّعَاءِ دُعَاءُ یَوْمِ عَرَفَهَ»^[۲]: «بهترین دعا، دعای روز عرفه است».

ابن عبدالبر گفته است: «این حدیث می‌رساند که دعا کردن در روز عرف (در عرفات) از سایر روزها و جاها بهتر است و این دلیل بر آن است که درواقع همه دعاهای روز عرفه غالباً مستجاب می‌شوند»^[۳].

علاوه بر این، در حج اماکن ویژه دیگر هستند که بهتر است حاجی سعی کند در اینگونه اماکن حتی‌الإمکان بایستد دعا کند تا اینکه از سنت پاک و روش سعادت‌آفرین پیامبراکرم  صلی الله علیه و سلم پیروی کرده باشد، زیرا در حدیث آمده است که: پیامبراکرم در چنین مکان‌هایی رو به قبله می‌ایستاد و دعا می‌کرد، مخصوصاً در شش مکان زیر:

• روز عرفه در عرفات، چنانکه درباره فضیلت و بزرگی آن به قدر کافی توضیح داده شد.
• مشعرالحرام (واقع در مزدلفه) چنانکه خداوند درباره آن می‌فرماید:

﴿إِذَآ أَفَضۡتُم مِّنۡ عَرَفَٰتٖ فَٱذۡکُرُواْ ٱللَّهَ عِندَ ٱلۡمَشۡعَرِ ٱلۡحَرَامِ﴾ [البقره: ۱۹۸].

«پس هنگامی که از عرفات (به سوی مزدلفه) بازگشتید خدا را (با تهلیل و تکبیر و تلبیه) در نزد مشعرالحرام یاد کنید».

• بر روی کوه (کوچک) صفا، چنانکه در حدیث آمده است: «پیامبراکرم صلی الله علیه و سلم بالای کوه صفا رو به بیت می‌ایستاد سه مرتبه الله‌اکبر می‌گفت سپس می‌فرمود: «لا إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ. سه بار آن را تکرار می‌نمود و دعا می‌کرد»^[۴].
• بر بالای کوه مروه رو به بیت می‌ایستاد، همان عملی را که در بالای کوه صفا انجام می‌داد در اینجا نیز تکرار می‌کرد.
• به هنگام انداختن سنگریزه به طرف جمره، چنانکه آمده است: «عبدالله بن عمر ب هفت سنگریزه به طرف جمره کوچک یا «أولی» می‌انداخت و همراه انداختن هر سنگریزه «الله‌اکبر…» می‌گفت در پایان هفت عدد، جلو می‌رفت و از جمره کوچک فاصله می‌گرفت و سپس رو به قبله می‌ایستاد و دستانش را بلند می‌کرد مدت زیادی دعا می‌کرد.

 

[۱]– مجموع الفتاوی، ج ۵ ص ۳۷۴٫

[۲]– به روایت ترمذی و احمد.

[۳]– التمهید، ج ۶ ص ۴۱٫

[۴]– صحیح مسلم، ح شماره / ۱۳۱۸٫